Dr Aleksandra Pavićević (1969, Beograd) diplomirala je, magistrirala i doktorirala na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filošofskog fakulteta u Beogradu. Zaposlena je u Etnografskom institutu SANU. Članica je redakcije izdanja Instituta. Uredila je nekoliko tematskih zbornika. Od 2008. do 2010. bila je predsednica Etnološko-antropološkog društva Srbije. Objavila je četiri autorske monografije (jedna monografija nagrađena je poveljom Mile Nedeljković) i veći broj naučnih radova u domaćim i inostranim časopisima i tematskim zbornicima. Povremeno objavljuje angažovane tekstove u Kulturnom dodatku i u rubrici Pogledi dnevnog lista Politika.
Članica je Međunarodne asocijacije za antropologiju jugoistične Evrope (INASEA - International Association for Southeast European Anthropology), sa sedištem u Gracu. U ciklusu projekata 2011-2014/16, koje finansira Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije rukovodi projektom: „Strategije identiteta: Savremena kultura i religioznost“, čiji je nosilac Etnografski institut SANU. Učestvovala je na većem broju naučnih konferencija u zemlji i u inostranstvu Održala veći broj predavanja, predavanja po pozivu i seminara (Švedska, Rumunija, Petnica, Beograd).
Član je ženske pevačke grupe MOBA, koja se od 1993. godine bavi proučavanjem, izvođenjem i očuvanjem srpskog tradicionalnog muzičkog nasleđa Sfere interesovanja: tanatologija, religija, identitet, etnicitet, ritualni i svakodnevni život, porodica, brak, polni moral, pravo, politika.
01.01.17
Smrt i ideologija
Aleksandra Pavićević, Plamena tela
Zbornik Matice srpske za društvene nauke br. 164/2017
Knjiga Plamen tela, je pored brojnih radova posvećenih smrti, druga knjiga Aleksandre Pavićević /prva je Vreme (bez) smrti, Beograd 2011/ koja se metodološki upisuje u antropologiju smrti, pripadajući tanatološkim studijama. Ova monografija rezultat je posvećenog dugogodišnjeg istraživačkog rada koji je Aleksandra Pavićević posvetila izučavanju smrti. Osim predanosti, rad autorke odlikuje i izvesna pasija, koju, čini mi se, dele istraživači smrti. Ovakav pristup tanatologiji, tj. brojnim temama koje su za etnološke i antropološke analize smrti vezane, zapravo leži u uzbudljivosti i širini same teme. Najpre, smrt je nešto što nas, u egzistencijalnom smislu, sve zaokuplja – iako neizostavni deo života, teško je pojmljiva. Drugo, sâm koncept smrti, kao i rituali koji se vezuju za smrt neizbežno su upisani u različite ideologije, pa možemo, s jedne strane govoriti o posmrtnim ideologijama, koje se odnose na ideje i verovanja o onome što dolazi ili ne dolazi nakon smrti. Pored posmrtnih ideologija, možemo govoriti o ideologijama smrti u širem smislu, što podrazumeva različite koncepte smrti mimo samog posmrtnog rituala, u svakodnevici – u popularnoj kulturi, medijima, potrošnji i sl. Dakle, iako smrt predstavlja kraj života, antropologija smrti je izuzetno uzbudljivo i živo disciplinarno usmerenje koje zapravo izučava društveni život i različite ideologije koje ga oblikuju. U tom smislu i brojne ritualne prakse, koje se kroz istoriju ili na različitim geografskim područjima poklapaju, često imaju potpuno različita značenja.
Upravo u tom smislu, knjiga Plamena tela proučava praksu kremacije, tj. spaljivanja mrtvih u Srbiji i to smeštanjem ovog istraživanja u širi, evropski kontekst kraja 18. i početka 19. veka, u kojem autorka prepoznaje slabljenje institucionalne religije i jačanje romantičarskih ideja, naglašavajući kao ključan razvoj prirodnih nauka, teoriju evolucije i uopšte razvijanje vere u beskonačni progres. Pored toga autorka se bavi i menjanjem odnosa prema telu pokojnika koji je, u kontekstu stalnih društvenih promena, doveo i do promene odnosa prema živom telu. Jednu od značajnih tema ove knjige predstavlja i otpor prema kremaciji, koji je bio najsnažniji u crkvi. Protivljenja ovom načinu sahranjivanja ipak su popuštala (pre svega u različitim protestantskim i Katoličkoj crkvi, dok su pravoslavne crkve najduže čuvale svoja stanovišta) i to shodno kremacionističkim tvrdnjama da u kremaciji ne postoji ništa što bi se kosilo sa hrišćanskom verom.
Centralni deo knjige je posvećen razvoju i proširivanju ideja kremacionista u Srbiji, a kasnije i u Jugoslaviji. I kao što je čitavo ovo istraživanje umetnula u kulturni, istorijski i naučni kontekst Evrope 19. veka, tako autorka daje sliku epohe i srpske kulture u koju ove ideje stižu i razvijaju se.
Jedna od metodoloških osobenosti ove analize je i specifičan vid autoetnografije. Naime, sâm uvod knjige posvećen je porodičnoj etnografiji nemalog broja članova porodice koji su se odlučili za kremaciju. A knjiga, tj. krug ovog istraživačkog rada zatvara se kada autorka iznosi sopstveni – negativan stav o praksi spaljivanja tela. Dakle, iako Aleksandra Pavićević ne sledi standardni autoetnografski metod koji podrazumeva istraživačko određivanje vlastite pozicije na samom početku, ona to čini, eksplicitno, tek na kraju. Pored toga, kroz uspostavljanje veze s kremiranim pokojnicima iz porodice, autorka ukazuje na nit koja je povezuje s precima i koja u autorkinom slučaju predstavlja ne samo smenu generacija, već i promenu ideja.
Za oslikavanje atmosfere u Srbiji 19. veka naročito je zanimljivo poglavlje u kojem je predstavljeno srpsko romantičarsko pesništvo ove epohe, a čitavo potpoglavlje u ovom delu analize posvećeno je dvema pesmama Jovana Jovanovića Zmaja u kojima se bavi promovisanjem kremacije. Inače, tužna činjenica vezana za život ovog lekara i pesnika koji je napisao neke od najlepših dečijih pesama, jeste da su mu umrli žena i petoro dece. Nakon toga on je objavio zbirku Đulići uveoci u kojoj se nalaze dve pesme koje se odnose na kremaciju. U prvoj, nabijenoj emocijama, piše o nepodnošljivosti ideje truljenja i bacanja zemlje na kovčeg izgubljene drage, zbog čega se odlučuje za kremaciju. Druga pesma, koja je manje emotivna i više programska, predstavlja manifest pokreta kremacionista (pesma br. 17).
Osim što se u pomenutom poglavlju pozabavila pesništvom, u knjizi Aleksandre Pavićević poetsko je prisutno na još jedan način. Iako se radi o naučnoj monografiji koja ispunjava sve zahteve akademskog pisanja, stil Aleksandre Pavićević je povremeno poetski, pa čak i humoristički, što ovaj vredan antropološki rad čini uzbudljivim i lepšim za čitanje.
Dr Lada Stevanović
