Srpsko usmeno poetsko nasleđe Vojne Krajine u zapisima 18, 19. i 20. veka

03.08.08

Iako imamo brojne vrsne istraživače usmene književnosti, nikada nije zaživeo jedan poseban institut za proučavanje korpusa srpske usmene književnosti na svim prostorima gde su Srbi živeli.

Studija „Srpsko usmeno poetsko nasleđe Vojne krajine u zapisima 18, 19. i 20. veka” dr Slavice Garonja Radovanac, docentkinje za usmenu književnost na Filološko-umetničkom fakultetu u Kragujevcu, pojavila se nedavno u izdanju izdavačke kuće „Čigoja štampa” iz Beograda. Ovom studijom autorka temeljno predstavlja značajnu, a zapostavljenu, folklornu građu Vojne granice, predočavajući široku sliku motiva srpske narodne lirske i lirsko-epske poezije. Oslonivši se na misao Ive Andrića „Sama reč krajina označava reč u svom prvobitnom značenju granični, ugrožen kraj, vrstu bedema i poprišta osuđenog na ratnički život, a glagol krajiniti nalazimo u narodnoj pesmi u smislu buniti se. Zakrajinilo!”, a motivisana i prilikama u kojima se našao srpski narod u Hrvatskoj, autorka je iskoristila možda i poslednji trenutak da relevantni korpus srpskog usmenog nasleđa sa ovih prostora spasi od zaborava...

U doktorskoj disertaciji koja se upravo pojavila, otkrivate brojna pitanja specifičnosti krajiškog usmenog prostora na koji je bitno uticala istorija...

Preloman trenutak da se zaista pozabavim srpskim usmenim nasleđem Vojne krajine, koju sam obilazila još kao student, jeste i otkriće Etnografske zbirke Arhiva SANU u Beogradu, gde sam u potpunosti mogla da sagledam svu raskošnu sliku srpskog usmenog pevanja, od Like, preko Slavonije do Srema.

Ova knjiga je, zapravo, temeljna prerada disertacije, dopunjena u međuvremenu, novopronađenim podacima. Pojam krajine, ili granice, izvanredno je važan deo srpske istorije. Njeno vekovno postojanje kao prirodne granice između Otomanskog i Austrijskog carstva, i permanentne seobe srpskog stanovništva iz dubljih zona Balkanskog poluostrva pod turskom vlašću na hrišćansku teritoriju pod austrijskom krunom, uslovile su specifično očuvano usmeno pesničko nasleđe, često sa drevnim i paganskim slojevima koji su se formirali u zaseban i estetski relevantan usmeni repertoar, malo ili nimalo zastupljen u Vukovim zbirkama.

Kako kažete, reč je o teritoriji koja podjednako pripada i srpskom i hrvatskom usmenom korpusu. Koliko se to odrazilo na samo proučavanje i recepciju srpske narodne pesme?
Većina motiva srpskog graničarskog repertoara je prelaskom dela pravoslavnog stanovništva u katoličko postala i svojina hrvatskog usmenog korpusa, tako da ćete sresti iste pesme, tj. motive u obe nacionalne književnosti. Po mom mišljenju, sva usmena građa zabeležena na štokavskoj ijekavici ima nedvosmisleno srpsko usmeno poreklo. No, dok su Hrvati, obuhvatajući u svom nacionalnom programu kao bitan konstitutivni element i narodnu književnost, svu relevantnu usmenu građu koja se stekla kroz rukopisne zbirke u Matici hrvatskoj (oni nisu imali Vuka!), objavili u deset tomova pod nazivom „Hrvatske narodne pjesme (1898–1942)” pre pola veka, isti posao srpska nauka sa svojim besprimerno bogatim usmenim nasleđem nije ostvarila ni do danas.

Kakav je, uopšte, odnos naših institucija kulture prema nacionalnom usmenom nasleđu?
Iako imamo brojne vrsne istraživače usmene književnosti, nikada nije zaživeo jedan poseban institut za proučavanje korpusa srpske usmene književnosti na svim prostorima gde su Srbi živeli, što u okviru svojih nacionalnih institucija imaju svi narodi u okruženju. Takva ideja postojala je u legatu pri Univerzitetskoj biblioteci gde sam radila, ali je i tamo propala. Iscepkani smo, neobjedinjeni zajedničkim i strateškim projektima, a vreme prolazi. Pitanje recepcije usmene književnosti je već sada problematično zahvaljujući, pre svega, neadekvatnom predstavljanju ovog vrlo značajnog dela srpske književnosti u školskim programima, koji je prilično zastareo, anahrono tumačen, držeći se samo opštepoznatih primera iz Vukovih zbirki, a ne upuštajući se u inovativnije prezentovanje usmenih zapisa iz drugih izvora.

Koji je to prostor koji Vuk nije obišao, pa samim tim ni uvrstio usmeno nasleđe srpskog naroda iz tih krajeva u svoje zbirke i zbog čega?
Konkretno, Vuk nije obišao, po mom mišljenju, jezgro srpskog usmenog pevanja, a to je dinarski basen, sa Bosnom i Hercegovinom i Vojnom krajinom, ali nije prošao ni brojnim regionima Srbije, pre svega Kosova i Metohije, južne i istočne Srbije, što je, srećom, pokriveno radom brojnih pregalaca tokom 20. veka, kao što su npr. Bovan, Zlatković... Prebogate rukopisne zbirke iz istih krajeva iz 19. veka čame u Etnografskoj zbirci Akademije, čekajući svoje istraživače i objavljivanje.

Koliko usmena tradicija danas ima udela u formiranju aktuelnog kulturnog modela? Koliko je zastupljena u delima savremenih pisaca?
Koliko je usmena matrica usađena u naše kolektivno mišljenje, sa značajem daleko većim od književno-estetskog, toliko je vidnija ta nesrazmera u njenom vrednovanju u oficijelnom stvaranju kulturnog modela savremenog srpskog društva. No, bez obzira na pad njenog opštedruštvenog značaja, ona ipak može novim generacijama da se protumači u modernom ključu. To je iskustvo mog rada sa studentima, jer su u njenoj stihovanoj formi i proznim mikromodelima kondenzovana nebrojena i univerzalna iskustva kolektiva i pojedinca, koja su večito aktuelna i daju odgovore na mnoga pitanja i savremenog čoveka. Takvom čitanju narodne poezije u modernom ključu, naučili su nas u drugoj polovini 20. veka Miodrag Pavlović i Vasko Popa, svojim antologijama, zatim Vladan Nedić i Hatidža Krnjević. Tu su i veliki prethodnici koji su se oslanjali na maternju melodiju, Momčilo Nastasijević, Branko Miljković, pre svih. Svoj dosluh sa njom našla je i jedna moćna linija savremenog srpskog pesništva, ali i proznih pisaca, koji su uključili folklorne motive i kolektivno-arhetipsko nasleđe u svoje stvaralaštvo. I moram reći da je to jedan nepresušan izvor za srpsku književnost i jezik, da je oslanjanje na usmenu matricu produktivno, nešto autentično i stvarno naše. Verujem da će, na sreću, tako biti i ubuduće.

-----------------------------------------------------------

Za Maramba Etnografska zbirka – plagijat
Zašto do sada nije proučena i ozbiljno vrednovana ogromna rukopisna građa sa ovog područja, koja već dugo postoji u arhivima nacionalnih akademija?
Spomenula sam postojanje Etnografske zbirke pri SANU, koja je bila najznačajniji impuls za moje dosadašnje bavljenje narodnom književnošću. Vredno se radilo do Prvog svetskog rata, priliv rukopisnih zbirki nije jenjavao ni između dva svetska rata, ali se sa štampanjem relevantne građe nije otpočelo. Nakon Drugog svetskog rata, u promenjenim društvenim okolnostima, na nesreću, za njenog upravnika je došao Vojislav Jovanović Marambo koji je, budući da se specijalistički bavio temom mistifikacija i falsifikata u usmenoj književnosti, gotovo svu tu građu proglasio za plagijate. Praktično je, za više decenija, sasekao svaki ozbiljniji rad na toj zbirci. Tek odnedavno postoji interes da se Etnografska zbirka SANU presnimi i obradi u celini.

Marija Andrijašević