Žena u okupiranoj Srbiji : 1941-1944.

01.07.22

Istorija 20. veka
Sagledavati istorijske pojave, procese i tokove iz različitih uglova, a zatim ih sistematizovati i kategorizovati neke su od osnovnih obaveza istoričara. Tako uobličene forme, uz pomoć metoda istorijske nauke, koje imaju svoje hronološke i prostorne granice, trasiraju se u naučne radove manjeg ili većeg obima. Događaj koji je proizveo najviše naučnih radova u svetu, a i kod nas, jeste Drugi svetski rat. Isprva, istoričari su se logično bavili ovim događajem iz čisto hronološkog ugla, zatim političkog, ekonomskog, društvenog, socijalnog itd. Naša istoriografija, iako se može pohvaliti i kvantitetom i kvalitetom naučnog opusa vezanog za ovaj događaj nije uspevala da, u količini u kojoj je to bilo potrebno, proizvede veće naučne radove i monografije koje se tiču društvenih tema, a u vezi sa knjigom koju ovde prikazujemo, rodnih tema.
Shodno tome, monografija naučne saradnice Instituta za savremenu istoriju Ljubinke Škodrić Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944. predstavlja nešto novo u jugoslovenskoj i srpskoj istoriografiji, bar što se tiče Drugog svetskog rata. Autorka iz drugog ugla posmatra društvene okolnosti na teritoriji okupirane Srbije, kroz prizmu nehomogene i raznovrsne socijalne kategorije kakvu čine žene.
Monografija je proistekla iz doktorske disertacije koja je odbranjena na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2015. godine sa nešto drugačijim naslovom: „Položaj žene u okupiranoj Srbiji 1941–1944“. U zavidnom opusu autorke, koji je u načelu vezan za Drugi svetski rat, izdvaja se monografija iz 2009: Ministarstvo prosvete i vera u Srbiji 1941–1944. Sudbina institucije pod okupacijom. Od 2001. do 2018. Ljubinka Škodrić je bila zaposlena u Arhivu Srbije i učestvovala je u uređivanju nekoliko zbornika dokumenata, od kojih je jedan od značajnijih Prvi svetski rat. U dokumentima Arhiva Srbije I–III (2014–2016).
Knjiga Žena u okupiranoj Srbiji 1941– 1944. sadrži predgovor, uvodno poglavlje, pet glavnih poglavlja, zaključak, spisak izvora i literature, registar ličnih imena i kratku biografiju autorke. U predgovoru (7–21) postavljeni su predmet, ciljevi i metod istraživanja sa osvrtom na značajnije izvore i literaturu. Posebno važno bilo je čitaocu objasniti predmet istraživanja što je autorka, koristeći raznovrstan i bogat kritički aparat, te praveći sopstvene zaključke, uspešno uradila. Ona na jednom mestu navodi: „Učiniti žene vidljivim u ratnoj priči, uočiti autentično žensko iskustvo i prepoznati kako je ono bilo konstruisano i u kojoj meri je bilo deo specifičnog ratnog konteksta predstavlja osnovu istraživanja njihovog položaja u okupiranom srpskom društvu“. (11).
U uvodnom poglavlju „Položaj žene do Drugog svetskog rata“ (23–56) autorka analizira njihov položaj u srpskom društvu od 19. veka apostrofirajući pravni i društveni kontekst, takođe sagledavajući položaj žena kroz osnivanje i rad ženskih udruženja. Prateći, uvek sa zakašnjenjem, moderne pojave i trendove u srpskom društvu „izazov patrijarhatu“ započeo je tek početkom sedamdesetih godina 19. veka. Stidljivo razvijanje ovog pitanja prekinuo je Prvi svetski rat. U novoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslaviji borba za emancipaciju žena je nastavljena, najviše kroz pitanje prava glasa koje žene u Jugoslaviji nisu imale.
Autorka u ovom poglavlju koje je utemeljeno na literaturi daje osnovne konture žene u Srbiji između dva svetska rata „izlomljene“ kroz društvene, političke i socijalne grupe, antropogeografske celine i psihološke i kulturne mikro celine.
U prvom poglavlju „Položaj žene u Trećem rajhu“ (59–170) autorka se osvrće na položaj žene u Nemačkom rajhu. U tom novom, specifičnom i nazadnom sistemu koji je uspostavljen 1933. i položaj žene bio je specifičan. „Žene su vrednovane na osnovu reproduktivnih kapaciteta, ali polazeći od toga da li u rasnom, biološkom i sociološkom pogledu mogu biti dobre majke“ (60). Zatim piše o nemačkom „novom poretku“, o politici i metodama okupacije, o „okupatoru i okupiranima“ koristeći ove odeljke kako bi čitaoca uvela u jedno od glavnih delova prvog poglavlja: „Seksualna kolaboracija“ (83–90). Silovanja i seksualna tortura prilikom saslušavanja bili su uobičajeni i najčešće vezani za istočnu Evropu. Posebna pažnja posvećena je problematici intimnih odnosa sa okupatorom. Dajući razne primere iz okupiranih delova Evrope, autorka čini ovo poglavlje živopisnijim, a stil pisanja olakšava čitanje. Sledeći delovi ovog poglavlja vezani su za položaj žene u okupiranoj Srbiji i njihov odnos prema okupatoru. Povlašćen i specifičan položaj na teritoriji okupirane Srbije uživale su pripadnice nemačke nacionalne manjine. Autorka izdvaja još jednu grupu koja je bila u „povoljnijem položaju“ – žene zaposlene u službi okupacionih organa. Brojni primeri, zasnovani na arhivskoj građi, ne samo što obogaćuju ovo poglavlje nego potvrđuju i ciljeve istraživanja. Zatim, autorka prelazi na analizu intimnih veza sa okupatorom, temu koja u našoj istoriografiji nije do sada na pravi način obrađivana, zbog svoje kompleksnosti i odbijanja javnosti da na pravi način prihvati realnost. Posebnu „težinu“ nose odeljci: „Seksualno nasilje i prostitucija“, „Ljubavne veze“, „Osuda i kažnjavanje“. Autorka daje prostor i analizi represije nad ženama, sagledavajući prvo opšti kontekst kroz logore na teritoriji Trećeg rajha, a zatim se spuštajući na okupiranu Srbiju predstavljajući čitaocu niz raznih tipova represija, u čijoj srži su bili uništavanje rasno nepoželjnih, kolektivne kazne (odmazde), hapšenje i ubijanje talaca, odvođenje u logore itd.
U drugom poglavlju „Društveni položaj žene pod okupacijom“ (171–304), u prvim delovima, analizira se položaj žene u Srbiji u novim okolnostima pod novom kolaboracionističkom vlašću i odnos propagandne mašinerije prema ženskom pitanju koji je, kako autorka zaključuje, bio jako negativan. Iako su postojali pokušaji emancipacije žena, uglavnom je vladao strah koji bi borba za nju proizvela; „taj strah i otpor novim idejama završavao se u prenaglašavanju srpske patrijarhalne zajednice i kulture“ (189). Zbog spoljnih i unutrašnjih okolnosti, koji su metodološki predstavljeni, ni ženska udruženja nisu imala skoro nikakvu ulogu. Drugi deo poglavlja posvećen je društvenim kretanjima u kojima centralno mesto zauzima privatni život. Bogati izvorima i primerima potkrepljeni, uobličeni lakim stilom pisanja delovi ovog poglavlja donose teme kao što su uloga žene u snabdevanju porodice, promene koje je donela okupacija u svakodnevnim navikama kod žena, dolazak izbeglica iz Slovenije i Hrvatske, školovanje ženske populacije, zapošljavanje žena i izgradnja karijere. Ratne okolnosti su uticale na dodatno zapošljavanje žena i rad na „muškim mestima“, usled nedostatka muške radne snage. Ipak, takvo veštačko stanje stvoreno ratom i okupacijom nije dovelo do emancipacije žena, u bilo kakvom obliku niti na bilo koji način. Poslednji delovi poglavlja dotiču se i psihološke istorije i analiziraju intimnu stranu ženskog pitanja: ljubav, brak, porodicu. Skicirajući tradicionalno, patrijarhalno srpsko društvo, autorka sve vreme prati diskurse koji su se dešavali tokom okupacije na raznim nivoima i u svim delovima Srbije. Okupaciono stanje i ratne okolnosti iz korena su izmenili položaj, ponašanje i navike žena, a njihov život je postajao složeniji i teži, prožet stalnom nelagodnošću i strepnjom.
Treće i četvrto poglavlje odnose se na ulogu žene u dva najznačajnija pokreta otpora u Srbiji i njihov odnos prema ženskom pitanju. U trećem poglavlju „Žena i ravnogorski pokret“ (305–377) autorka prvo daje polazne osnove predstavljajući žensko pitanje u ravnogorskoj ideologiji i propagandi koje je bilo zapostavljeno zbog, pre svega, vojnog karaktera pokreta i nedovoljno izgrađene društvene teorije. Čak i kada bi se žena u određenim glasilima pomenula ona je predstavljena kroz patrijarhalnu prizmu – da bude „majka i domaćica“ (312). Tek od Svetosavskog kongresa, odnosno od početka 1944. pokušalo se sa nekom vrstom emancipacije žena kroz Jugoslovensku organizaciju ravnogorki (JUORA) i Žensku ravnogorsku organizaciju saniteta (ŽROS) čije osnivanje, delo vanje i rad autorka opisuje u posebnom delu ovog poglavlja „Ravnogorske ženske organizacije“. S druge strane, predmet istraživanja kreće se i u suprotnom smeru i prikazuje žene u ravnogorskom pokretu kao borce, bolničarke, obaveštajke, kurirke itd. Posebno su izdvojene Milka Baković i Jelena Kalabić Đorić. „Dopunu“ ovom sjajnom poglavlju čine i odeljci o „Crnim šamijama“, samonikloj organizaciji koja se kasnije priključila ravnogorskom pokretu; zatim o suprugama ravnogorskih komandanata, ali i o ljubavnim vezama i seksualnom nasilju.
„Žena i narodnooslobodilački pokret“ (379–502) naslov je četvrtog poglavlja koje ima sličnu strukturu kao i prethodno. Nasuprot ravnogorskom pokretu Komunistička partija Jugoslavije, koja je u uslovima okupacije organizovala partizanski pokret, krećući od svojih ideoloških osnova i vezana u komunističku mrežu, zalagala se za veću emancipaciju žena u evropskom i jugoslovenskom društvu. Prednosti i mane u radu na ovom pitanju, Ljubinka Škodrić analizira na početnim stranicama ovog poglavlja, apostrofirajući period 1941–1944, ujedno prateći promene KPJ i partizanskog pokreta prema ženama – učesnicama NOB-a (borci, obaveštajke, kurirke, bolničarke i dr.), stradanje partizanki u sukobima, njihovo hapšenje i proganjanje, rad u partijskim organizacijama itd. O ulozi žena u radu partijskih organizacija, naročito u gradovima, govori i podatak da su u strukturi beogradske partijske organizacije žene činile 20,5% njenog sastava (419). Posebno važno telo za emancipaciju žena i partijsku propagandu bio je Antifašistički front žena (AFŽ) čiji je rad posebno predstavljen u istoimenom delu poglavlja. Autorka se nije zaustavila samo na analizi odnosa: žena – partizanski pokret/KPJ. Ona piše i o propagandnoj delatnosti kolaboracionističke vlade koja je položaj žene u SSSR-u i učešće žena u partizanskom pokretu koristila kako bi se komunizam predstavio u najnegativnijem svetlu. Mestimično je i ravnogorski pokret koristio ovakav vid napada. Naročito se nastojalo da se partizani „diskvalifikuju naglašavanjem njihovog seksualnog nemorala, a pri tome je korišćeno prisustvo žena u partizanskim redovima“ (451). U posebnom odeljku „Partizanske ljubavi“ autorka piše o ljubavnim vezama i partizanskim brakovima. Posebno zanimljiv bio je slučaj Živke Damnjanović, članice Okružnog povereništva KPJ za Mladenovac.
Kratko peto poglavlje „Epilog“ (503–530) autorki je poslužilo da izvede šire zaključke i uobliči iznete činjenice, a koje su zbog svoje problematike i složenosti bile nepodesne za malu formu kakav je klasičan „zaključak“. Uz to, ona dovršava žensko pitanje „izlazeći“ iz zadatih godina i ulazeći duboko u 1945. godinu. Dati su odgovori na pitanja kao što su posleratna represija nad ideološkim neprijateljima među kojima su bile i žene, vraćanje privatnom životu posle oslobođenja, rad i delovanje AFŽ u prvim mesecima nakon oslobođenja itd.
Monografija Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944. nastala je na bogatoj arhivskoj građi u Arhivu Srbije (korišćena 22 fonda i zbirke), Arhivu Jugoslavije (korišćeno 8 fondova i zbirki), Vojnom arhivu (korišćeno 5 fondova), Istorijskom arhivu Beograda (4 fonda i zbirke), Istorijskom arhivu Užice, a uz to su korišćeni rukopisi iz Matice srpske i privatnih arhiva. Korišćena su 32 objavljena izvora, preko 70 memoarskih izvora, 21 novina sa periodičnom štampom, nekoliko stotina naučnih radova (članci, rasprave, monografije). Nažalost, zbog izdavačke „politike“ Arhipelaga, monografija ne sadrži fotografije/fotopriloge koji bi svakako obogatili i ovako sadržajnu monografiju. Bavljenje složenim i zahtevnim temama kao što je Drugi svetski rat na području Jugoslavije, odnosno Srbije, zahteva od istraživača korišćenje izvora različitog nastanka i provenijencije i njihovu komparaciju. Ljubinka Škodrić upravo to radi dajući složene, ali jasne poglede na određene situacije i događaje sledeći metode istorijske nauke. Stoga njena knjiga predstavlja nezaobilazno štivo u proučavanju Drugog svetskog rata na teritoriji Srbije, ali i ženskog pitanja koje nije vezano samo za ratne godine nego i za čitavu prvu polovinu 20. veka. Isto tako, zbog stila pisanja i preglednosti monografija je usmerena i ka široj čitalačkoj publici.

Boris Tomanić

01.01.21

Vojnoistorijski glasnik

Tema Drugog svetskog rata predstavlja nepresušan izvor inspiracija mnogim istraživačima, dok nam njihova istoriografska dela u velikoj meri pružaju osvrt iz različitih uglova na ovaj traumatičan događaj. Međutim, naša saznanja kada je u pitanju slika sagledavanja žene u celokupnom društvu iz različitih aspekata u okupiranoj Srbiji poprilično su skromna iako je u pitanju trenutak koji je označio početak rušenja okvira tradicionalnih odnosa društva. Istorijsko štivo koje u ovome postavlja nove standarde jeste knjiga istoričarke i saradnice Instituta za savremenu istoriju Ljubinke Škodrić Žena u okupiranoj Srbiji 1941-1944. proizašla iz autorkine iscrpne doktorske disertacije skoro identičnog naslova Položaj žene u okupiranoj Srbiji 1941-1944. odbranjene na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2015. godine. Ova sveobuhvatna monografija zasnovana na dugogodišnjem istraživačkom iskustvu jedne nepravedno zapostavljene teme oslikava društveni položaj i ulogu žene u ratom zahvaćenoj Srbiji (1941-1944) sa osvrtom na period od jednog veka, i donosi nam jasan pregled svih njenih delovanja u različitim političkim formacijama i pokretima u vremenu dramatičnih zbivanja.
Za pisanje ove obimne istoriografske studije radi postavljanja što kompleksnije slike korišćena je mnogobrojna arhivska građa prikupljena u Arhivu Srbije, Arhivu Jugoslavije, Vojnom arhivu, Istorijskom arhivu Beograda i drugim, koju je karakterisalo često izostavljanje žena u izvorima, što je potragu činilo težom, a sam rezultat rada značajnijim. Kao i objavljeni izvori i memoarski spisi od kojih se posebno izdvajaju sećanja žena, a potom i štampa, periodika i brojna relevantna stručna literatura u vidu monografija, članaka i rasprava, koja je dala poseban vrednosni pečat ovom delu. Ljubinka Škodrić navođenjem velikog broja primera iz izvorišne građe koji prate tekst dodatno upotpunjuje knjigu i samim tim običnom čitaocu znatno olakšava razumevanje pojava. I sam stil pisanja autorke je prilično živopisan i prilagođen široj čitalačkoj publici.
Knjiga se u kompozicijskom smislu sastoji od predgovora, uvodne celine, pet tematskohronoloških celina, koje su podeljene na poglavlja, a ona na još manja poglavlja kako bi nam jasno pokazali sa čim ćemo se susresti u tom delu teksta, zatim zaključka, spiska izvora i literature koji su korišćeni, registra ličnih imena i na samom kraju nam pruža informacije o autorki ovog značajnog štiva. Na samom početku, u predgovoru autorka nam predočava da je položaj žene u društvu zavisio od specifične istorijske dinamike, pogotovo kada je reč o ratnim zbivanjima, koja su donosila promenu razumevanja roda i rušenje postojećih stereotipa. U Drugom svetskom ratu, angažovanje žena poprimilo je do tada najveće razmere, čija je uloga dobila neprocenjivi značaj. Njeno smeštanje u odgovarajući ratni kontekst uz sagledavanje društvenog položaja predstavlja jedan od glavnih ciljeva ove monografije, koje nam je Ljubinka Škodrić detaljno prikazala u predgovoru, kao i sam predmet i metode njenog rada. Pored toga susrećemo se i sa svojevrsnim pregledom najznačanije literature na koju posebno skreće pažnju i kritički analizira do sad postojeće publikacije koje su svoj fokus stavljale na pripadnice pojedinih odreda.
Uvodni deo Položaj žene do Drugog svetskog rata podeljen je na dva poglavlja. Prvo od njih Žena u društvu Srbije-od tradicionalnog ka modernom vodi nas putem duboko ukorenjenih patrijarhalnih odnosa i totalne rodne obespravljenosti žena i predstavlja nam njihov pravni i društveni položaj u Srbiji krajem 19. i početkom 20. veka. Kao temelj diskriminacije žena autorka ističe Srpski građanski zakonik iz 1844. godine, koji je žensku populaciju narednih sto godina držao u podređenom položaju i lišio osnovnih građanska prava. Ljubinka Škodrić nam pruža i rekonstrukciju početka borbe žena za dobijanje prava, kao i razvoj ženskih udruženja, koja su uticala na širenje ,,rodne svesti” i davali doprinos nacionalnoj integraciji. Na fenomen žene ratnice nam ukazuje tokom Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, ali u vidu sporadičnih slučajeva. U poglavlju Žensko pitanje u Kraljevini Jugoslaviji pratimo sudbinu žene nakon Prvog svetskog rata, u kom je načinjen presedan učešćem žena i preuzimanjem muških uloga da bi potom u velikoj meri bile vraćene u tradicionalne okvire patrijarhalnog društva bez dobijanja odgovarajućeg priznanja kako zapaža autorka, ali naglašava da je ipak jednim delom učinjen pomak kada je reč o napredovanju žena, jer su ratna dejstva ubrzala proces izlaska žena na javnu scenu, koja sad poprima odlike ,,moderne žene”. Predstavljeni su nam i problemi sa kojima su se žene suočavale u međuratnom periodu u Kraljevini Jugoslaviji. Koren svega činili su nasleđeni pravni sistemi, dok je pitanje prava glasa žena trebalo da sačeka neka bolja vremena. Ljubinka Škodrić na kraju uvodnog dela zaključuje da međuratni period možemo posmatrati kao vreme ograničene modernizacije po pitanju ženske emancipacije, što bliže objašnjava kao vreme u kom je postojala svest o potrebi promene, ali je žena u svakom pogledu bila i dalje inferiorna u odnosu na muški svet.
U prvoj celini Žena i nacizam kroz poglavlja sagledavamo položaj žene u Trećem Rajhu u kome je osuđena emancipacija žena u periodu između dva rata, a pripisivana jedina poželjna uloga majke i domaćice. Međutim, od žena koje su zadovoljavale političke i rasne zahteve države, očekivalo se kako autorka navodi da se značajno aktiviraju kako bi dale doprinos nacističkoj pobedi i u skladu sa tim postale čuvarke arijevske rase. Kroz opšti kontekst analiziramo i položaj žene u okupiranoj Evropi, koja preuzima nove uloge i briše tradicionalne porodične obrasce. Profesionalna ili ljubavna kolaboracija žena koja je ostvarivana sa okupatorom osim dobrovoljne, nekad je bila i prisilna, prilikom čega je zabeležen veliki broj nasilja nad ženama. Nakon završetka rata tkzv. ,,horizontalna kolaboracija” žena kako je autorka označava bila je strogo kažnjavana i viđena kao pretnja opstanka nacije. Nakon predstavljanja specfičnosti okupacije Srbije u Drugom svetskom ratu, Ljubinka Škodrić nam predočava da je na tom prostoru saradnja sa okupatorom bila strukturalno ograničena ulogama koje su ženama bile predodređene, ali i omeđena nemogućnošću direktne saradnje, jer su vodeća mesta u kolaboracionističkom aparatu ženama bila van domašaja. Bolji položaj žena je jedino bio rezervisan za one nemačkog porekla i u službi okupacionih organa, što nam je predstavljeno kroz zasebna manja poglavlja. Takođe, žene su vršile i obaveštajnu saradnju sa okupatorom, u čemu autorka posebno izdvaja jednu od najintrigantnijih ličnosti, Veru Pešić, nazivanu i ,,srpskom Mata Hari”, kojoj pripisuje najistaknutiju ulogu. Ovaj deo je potkrepljen i mnogim drugim primerima i razlozima za vršenje obaveštajne saradnje, koji su bili brojni. U okupiranoj Srbiji su zabeleženi i česti slučajevi nasilja nad ženama, ali i prostitucije i intimnih veza sa okupatorima, što je nakon završetka rata, ali i prilikom njegovog trajanja prouzrokovalo stroga kažnjavanja žena. Autorka navodi da su tome pribegavali kako ravnogorski pokret prisilnim šišanjem žena, tako i narodnooslobodilački pokret koji ih je sankcionisao sudskim putem nakon rata. Ovaj metod ističe i kao sredstvo koji je često služilo i kao prikrivanje obračuna sa ideološkim protivnicima. Poslednji deo prve celine posvećen je represiji koja je vršena nad ženama pre svega kad je reč o logorima koji su pogodovali destrukciji ženskog identiteta usled nehumanih uslova kojima su bile izložene. Kada je reč o logorima u Srbiji, autorka izdvaja tri vodeće kategorije logorašica-rasno nepoželjne žene, žene taoce zatvorene zbog učešća njihovih članova porodice u pokretima otpora i pripadnice pokreta otpora i bavi se analizom svake od ovih grupacija.
U drugoj celini Društveni položaj žene pod okupacijom autorka predstavlja osnovna ideološka polazišta kolaboracionističke politike, koji su za cilj imala potiskivanje žene i njene uloge, koja je do krajnje mere zadobila pasivnu formu i svedena na ulogu domaćice. U skladu sa tim, u srpskoj javnosti razvio se stav da je upravo emancipacija žena bila kriva za propast države. Štampa je imala ulogu propagatora takvih ideja, a autorka posebno izdvaja ilustrovani list Naša žena koji se pojavio u svega nekoliko brojeva sa jasnim zadatkom da utiče na žensko javno mnjenje i vrati ga patrijarhalnim korenima. Javna glasila su otvoreno napadala i ženska udruženja kojima su pripisivala lažno dobročinstvo i nebrigu za ratne zarobljenike. Sve ovo je kako zaključuje Ljubinka Škodrić bilo namenjeno osnivanju novog ženskog udruženja, koje je trebalo da bude oruđe okupatorskih vlasti. Posebno značajno je što kroz celu knjigu možemo pratiti politička, društvena i vojna dešavanja i u tome smestiti žensku populaciju u odgovarajući kontekst. Posmatramo ženu u svakodnevnim ratnim okolnostima u gradu i selu, čiji život ni malo nije nalikovao na onaj pređašnji i koji je značio gubitak nekadašnjeg društvenog statusa, a za neke put socijalnog uspona kratkoročnog perioda, čime je ukidana podela između društvenih slojeva. Autorka analizira ulogu žene u snadbevanju porodice, promenu njenih navika i izgleda, dolazak žena izbeglica i ograničenje školovanja, koje je posebno pogađalo žene tako što je vršena polna segregacija učenika i nastavnika, težilo se smanjenju ženskih gimnazija i zastupljenosti žena na visokoobrazovnim institucijama. Takođe, proučava i uticaj rata na zapošljavanje žena, odnos prema radnicama i njihov odlazak na rad u Nemačku. Budući da je muška radna snaga znatno smanjena, ženama su otvorena nova tržišta rada, ali je pak u nekim granama angažovanje žena bilo potiskivano. Poslednji segment ove celine se bavi temama kao što su ljubav, brak i porodica u ratom zahvaćenoj državi.
U trećoj celini Žena i ravnogorski pokret autorka nam predstavlja političke osnove pokreta, koji je kako saznajemo malo pažnje posvećivao angažovanju žena i njihovoj emancipaciji. Njena uloga je trebalo da bude okrenuta patrijarhalnom i nacionalnom držanju, idealizovanom u ulozi majke i domaćice i u skladu sa tim takav stav se nije mnogo razlikovao od kolaboracionističkih pogleda položaja žene u društvu kako zaključuje autorka. Osuđena je modernizacija žena međuratnog perioda, a na nju je pala i krivica propasti države. Kao jedino rešenje povratka iz sunovrata je viđeno vraćanje žena ulogama iz prošlosti što je trebalo da zaustavi feminističke aspiracije. Mali broj žena je pripadao pokretu, a one su uglavnom bile angažovane kao kurirke, pomoćnice u sanitetu, na staranju oko ishrane i odeće, a neke su imale i obaveštajnu ulogu. Kao upečatljive ličnosti među borkinjama koje su bile malobrojne autorka ističe Milku Baković i Jelenu Kalabić Đorić, a upotpunjuje sliku i učesnicama pokreta, ljubavnim vezama koje su se rađale, ali nažalost beleži i veliki broj nasilja koja su vršena nad ženama. Ljubinka Škodrić se bavi i Crnim šamijama, samoniklom ženskom borbenom organizacijom, koju ističe kao poseban ratni fenomen i izuzetak od postojećeg koncepta učešća žena u ravnogorskom pokretu. Pred kraj rata počela je da se uviđa potreba sticanja naklonosti žena, pa je na Svetosavskom kongresu učinjena delimična prekretnica kada je reč o organizovanju žena. Autorka u skladu sa tim izdvaja dve ravnogorske ženske organizacije kao što su Jugoslovenska organizacija ravnogorki koja je za cilj imala uključivanje predratnih ženskih društava u ravnogorski pokret na nacionalnoj osnovi, i Ženska ravnogorska organizacija saniteta, kao tajna vojna organizacija čiji je prioritet bila sanitetska služba, da bi se na kraju ove dve organizacije stopile u jednu. Ljubinka Škodrić zaključuje da su pripadnice ravnogorskog pokreta svoj doprinos videle kao nacionalnu i antikomunističku aktivnost i ostajale u okvirima nametnutog konzervativizma.
U četvrtoj celini Žena i narodnooslobodilački pokret slično se kao i u prethodnoj upoznajemo sa ideologijom pokreta gde nailazimo da su još tvorci socijalizima isticali potrebu emancipacije žena kao jednog od ciljeva kulturnog razvoja čovečanstva. Konkretno u Jugoslaviji je zabeleženo veliko povećanje broja žena u članstvu KPJ pred početak Drugog svetskog rata. Za pripadnice partije je bila česta pojava gubitka posla, kao i hapšenje i boravak u zatvoru tokom međuratnog perioda. Takođe, bilo je slučajeva kada je njihov privatni život određivala partija. Iako su žene na početku rata uglavnom angažovane na sporednim poslovima, pre svega na radu u sanitetu, vremenom je bilo sve više pripadnica koje su vršile boračke dužnosti, iako su nailazile na predrasude i protivljenje muških pripadnika odreda. Brojnost žena u odredima predstavlja jedan od izuzetnih fenomena Drugog svetskog rata kako navodi autorka. Posebno izdvaja Božidarku Damnjanović Kiku kao simbol otpora okupatoru, kao i prisutnost propagande o surovosti partizanki, odsustvu empatije prema neprijatelju i njihovoj nemoralnosti. Sa druge strane njihova hrabrost je neprestano isticana. Naročito napominje kako je ustanak iz 1941. godine uticao na žene i u kojoj meri je promenio politiku prijema žena u odrede. Uprkos zalaganju partije i dalje je bila prisutna pojava inferiornosti žena kako beleži autorka i oslikava ljubavne veze partizanki, njihove brakove, samoubistva, podelu poslova muških i ženskih pripadnika, kao i nasilje sa kojim su se partizanke susretale. Značajno je bilo stvaranje Antifašističkog fronta žena, čiji je zadatak bio pomaganje narodnooslobodilačkog pokreta, kao i emancipacija i integracija žena u pokretu na ravnopravnim osnovama, kojem autorka posvećuje poslednje poglavlje ove četvrte celine, sa posebnim osvrtom na razvoj AFŽ-a u okupiranoj Srbiji, kao i prisutnost žena u narodnooslobodilačkim odborima. Zaključuje da iako su žene masovno mobilisane, partija je imala za cilj da spreči njihovo preterano osamostavljivanje i podvrgne ih svojoj kontroli. Rad žena smatran je značajnim, ali je na njega više gledan kao dopuna doprinosu boraca.
Epilog ili peti deo se sastoji od jednog poglavlja Eliminacija i emancipacija koji je podeljen na više manjih i daje nam upečatljivu sliku društva nakon teškog ratnog iskustva i mestu koje je žena zauzela u njemu. Iako je ostvarila ,,emancipaciju na papiru” bila je veoma ugrožena i izložena nasilju, kao i represiji u slučaju da je smatrana ideološkim i klasnim neprijateljem. Pratimo ponovno uspostavljanje privatnog života, kao i rad AFŽ-a nakon rata, koji se intenzivirao, a veliku smetnju za njegovu aktivnost predstavljali su konzervativni stavovi muških članova porodice iz kojih su žene dolazile. Autorka zaokružuje priču prvim učešćem žena na izborima 1945. godine i iznosi činjenicu da uprkos stečenom biračkom pravu, mnoge žene u Srbiji nisu iskazale podršku novim komunističkim vlastima. Kao i da je uprkos Ustavu iz 1946. godine koji je garantovao ravnopravnost ženama, učešće žena u organima vlasti bilo skromno i obeleženo u najvećoj meri zastupljenošću bivših partizanki. Autorka na kraju zaključuje da iako su žene dobile mnogo veća prava, morale su još uvek da rade na uklanjanju tradicionalnih pogledadruštva kako bi došle do ravnopravne raspodele moći, ali odaje priznanje početku njihovog nepovratnog istupanja na političku scenu.
Na samom kraju možemo konstatovati kako ova istoriografska studija predstavlja nezaobilazno polazište za proučavanje društvene, političke, ekonomske i kulturne uloge i položaja koji je žena zauzimala u periodu Drugog svetskog rata i šire. Daje izuzetan doprinos segmentu rodne istorije i otkriva nam obilje novih relevantnih podataka.
Ma Tamara Kosijer

01.02.20

Knjiženstvo

Knjiga Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944. Ljubinke Škodrić, naučne saradnice Instituta za savremenu istoriju, predstavlja rezultat dugogodišnjeg istraživanja o položaju i ulozi žena kao marginalizovane grupe u društvenim i političkim procesima na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji, u periodu od 1941. do 1944. godine. Knjiga je nastala na osnovu rukopisa doktorske disertacije pod naslovom Položaj žene u okupiranoj Srbiji 1941–1944, odbranjene 2015. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
Autorka je ušla u složeno istraživačko polje fenomena koji su do sada u srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji obrađivani samo parcijalno. Knjigu čine sledeća poglavlja: uvodno, „Položaj žene do Drugog svetskog rata”, potom pet središnjih poglavlja – „Žena i nacizam”; „Društveni položaj žene pod okupacijom”; „Žena i ravnogorski pokret”; „Žena i narodnooslobodilački pokret”; „Epilog”; i zaključne napomene, posle kojih slede spisak izvora i literature, kao i dragocen imenski registar.
Istraživačka širina ove studije ogleda se u osvetljavanju dominantnih ideoloških narativa i političkih praksi koje su obeležile Evropu i svet u tridesetim i četrdesetim godinama 20. veka, s posebnim akcentom na period Drugog svetskog rata (1939–1945), a to su: fašizam i nacizam, antifašizam, komunizam, kolaboracija, politika kolaboracionističke vlade Milana Nedića, politika Ravnogorskog (četničkog) pokreta, politika Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije. Uz to, autorka se bavi, u našoj istoriografiji često zanemarivanim, kontekstom istorije roda. Ovde su te teme: društveni položaj žena u Srbiji, žensko pitanje u Kraljevini Jugoslaviji, položaj žena u Trećem Rajhu, represija nad ženama, intimne veze žena sa pripadnicima okupacionih i kolaboracionističkih snaga, žene kao pripadnice operativnih i pozadinskih jedinica Ravnogorskog i Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, svakodnevni život žena, njihovo školovanje, zaposlenje, ljubavni i bračni život, briga o deci.
Monografija je nastala na osnovu bogate građe iz Arhiva Jugoslavije, Arhiva Srbije, Vojnog arhiva, Istorijskog arhiva Beograda, Istorijskog arhiva Užice, Arhiva Matice srpske i privatnih arhiva. Istraživanje se zasniva i na objavljenim istorijskim izvorima, memoarskoj građi, štampi i periodici i stranoj i domaćoj literaturi.
Studiju Žena u okupiranoj Srbiji 1941–1944. zajedničkim snagama su objavili izdavačka kuća Arhipelag i Institut za savremenu istoriju, što ukazuje na pretpostavku da tema kojom se bavila autorka može predstavljati značajno i interesantno štivo ne samo za stručnu već i za širu čitalačku publiku. Tome u prilog govori i činjenica da je knjiga pisana jasnim i jezgrovitim jezikom.
Jedinstvena i originalna, studija Ljubinke Škodrić pokazuje do koje mere su položaj i uloga žena u društvu i politici lakmus za identifikaciju složenih, ponekad i protivurečnih, dugoročnih procesa u kontekstu srpskog i jugoslovenskog društva, ali i u kontekstu evropskih praksi.
Sanja Petrović Todosijević