Čovek u mraku

27.03.09 NIN

U novim romanima Pola Ostera i Dona De Lila, danas možda najviše američkih pisaca s evropskom književnom erudicijom, pojavljuju se dve naoko potpuno oprečne Amerike. U Padaču (2007) to je naizgled stvarna Amerika nakon 11. septembra, a u Čoveku u mraku (2008) to je naizgled nestvarna, zamišljena Amerika kojoj se nije ni dogodilo rušenje Svetskog trgovinskog centra, ali zato jeste novi građanski rat, podstaknut problematičnim izborima iz 2000. godine, posle kojih postaje moguće i to da sama “Amerika vodi rat s Amerikom”.
Bez imalo ustezanja, može se kazati da su oba ostvarenja pisana u već prepoznatljivim manirima njihovih autora. Ako je neko bio predodređen da rečima naslika postkatastrofičnu Ameriku, onda je to bez sumnje De Lilo, pisac kod nas već prevedenog Podzemlja (1997) i Kosmopolisa (2003), romana koji najavljuju, odnosno rekapituliraju svojevrsni smak Novog sveta, nemilosrdno secirajući njegove civilizacijske iluzije i kulturološke himere. I opet, ako je neko bio u stanju da hipnotisani pogled najmoćnije nacije današnjice bar nakratko skrene s 11. septembra, ne zaboravljajući na taj eshatološki datum, već pokušavajući da imaginira raskošno i oporo u isti mah, zahvaljujući svesti o njegovim posledicama, onda je to pisac Wujorške trilogije (1986) i Mesečeve palate (1990), romana koji tematizuju samo srce američke iluzije i samoopsene.
Iako nedvosmisleno pripadaju postmodernoj paradigmi, De Lilo i Oster su, naravno, pisci u osnovi različite izražajne vokacije, i to se jasno vidi i u njihovim novim romanima. Za razliku od Osterove “plastičnosti” i “scenografske” fantazije, potvrđene u njegovoj filmografiji (Dim, Pandorina kutija), a ovde obnovljene u suspens i on-the-road žanr-slikama i zapletima, ukrštenim u osterovski tipizovanoj priči s “duplim dnom”, u kojoj fikcionalna lica proganjaju svoga pisca, De Lilova romansijerska energija usmerena je na kamerne situacije, gotovo bez pripovednog zapleta, ali sa značajnom unutrašnjom tenzijom i izrazitim simboličkim potencijalima.
U simboličkom središtu Padača nalazi se njegova naslovna figura, performans-umetnik koji izvodi prividne/stvarne padove sa zgrada i mostova “kao bezdušni egzibicionista ili hrabri novi hroničar epohe straha”, kako se kaže na jednom mestu. Poput mentalno-psihološkog “katalizatora”, ovaj naročito istaknuti akter De Lilovog romana dvosmisleno ospoljava i izvlači na videlo sve ono što potmulo prati druge, suštinski nedelatne junake, ophrvane relikvijama strahobne prošlosti i iznutra “zamrznute” epohalnim krahom koji se već desio, a koji je moguće sažeti u maksimu “Tamo gde je nakada bila Amerika, sada je prazan prostor”.
Otpočinjući malom filmofilskom debatom u kojoj se pojavljuju simbolično naglašeni i osamostaljeni “predmeti kao sredstvo za izražavanje ljudskih emocija”, Čovek u mraku zapravo prikazuje narativni simulakrum ili fantazmatsko naličje te praznine. Središnja pripovest o onome “što bi bilo da (ni)je bilo”, ostvarena bezmalo kao neka vrsta školski korektne ilustracije popularne teorije “mogućih svetova”, na završetku romana ukazuje se, naime, kao katarzična prerada i imaginativno pribežište glavnog junaka, nesuđenog pisca i autorovog fikcionalnog dvojnika, od svih egzistencijalnih užasa Bušove Amerike (Irački rat, raspad porodice, saobraćajne nesreće, bolesti, smrti) koji su pogodili njega samog i njegove bližnje, za koje pak postoji još samo “Amerika koja se raspada, uzvišeni eksperiment najzad mrtav”.
Stoga je ova dva, gotovo istovremeno publikovana romana sasvim legitimno čitati i kao komplementarne beletrističke vizije istog, epohalno traumatskog sindroma, oličenog u različito izazvanom i prikazanom slomu famoznog američkog sna. Prihvaćeni na taj način, Padač i Čovek u mraku verovatno, doduše, neće nadmašiti ukupni značaj drugih, anticipatorski “vidovitih”, a zanatski ambicioznije i raskošnije pisanih romana Dona De Lila i Pola Ostera, i pre će, reklo bi se, biti doživljeni kao svojevrsne epiloške naracije jednog svekoliko eklektičkog i kriznog doba. Baš kao takve ove dve intrigantno uznemirujuće knjige možda, međutim, predstavljaju njegov verodostojan i potpuno doličan izraz.

Tihomir Brajović

20.02.09 Popboks

Pol Oster se posle nekoliko godina iz dremeža samoreciklaže i, poput Vonegata i DeLila, pronalazi snagu za novi početak u američkim stranputicama posle 11. septembra

Teško je osporiti sada već potvrđeni fakat da je Pol Oster jedan od retkih (ovde prevodima zastupljenih) savremenih pisaca koji nesumnjivo zaslužuju sve pohvale stručnih i svu privrženost čitanju odanih. Još od prvog prevoda čuvene Njujorške trilogije, Oster se izborio za mesto u najmalobrojnijoj kasti uzvišenih – onih koji su do gotovo statusa pop zvezde došli ne banalizujući svoj umetnički kredo.

Poslednjih nekoliko izdanja ukazivali su na vidan zamor, čak i rezigniranost autora, te naslovi poput Brukinske revije ludosti, Knjige opsena, ili Proročke noći nisu uspeli da sakriju Osterovu bezvoljnost i sklonost ka ziheraškom posezanju za oprobanim, dobrano izraubovanim obrascima. Iako očito nastao u danima, mesecima... predaha između dva obimnija i zahtevnija dela (reč je o svedenom rukopisu na manje od 200 strana), Čovek u mraku (Geopetika, 2008) bez daljnjeg donosi Ostera u staroj pripovedačkoj formi, uz to i vidno relaksiranog i nepretencioznog.

Čovek u mraku počinje od posledica trapavosti i zločinjenja odlazeće Bušove adminstracije, praveći potom oštar zaokret ka (za sada) irealnom. No, izbor tematskog oslonca i ugla gledanja na srljanje najmoćnije države na planeti ne bi nikako sam po sebi bio dovoljan da se u krajnjem zbiru isporuči efektno, nesvakidašnje i delo vredno preporuke i (iole dužeg) pamćenja.

Geopoetika je ranije predstavila dela sličnog fokusa takođe potvrđenih američkih literarnih zvezda (Kurt Vonegat – Čovek bez zemlje, Don DeLilo – Padač), ali u Čoveku u mraku Oster pronalazi osobenu vizuru posegnuvši za dokazano inspirativnim mikrožanrom alternativne istorije (koji pruža ogromnu mogućnost manipulacije faktografijom), ovde čvrsto uvezane sa trenutnim stanjem stvari u Americi nakon kobnog 11. septembra.

Svedenim jezikom, lišenim gotovo ikakvih opisa i zanesenjačkih kontemplacija, na samoj ivici izraza karakterističnog za palp književnost ili filmska scenarija, autor usredsređeno iznosi složenu pripovest na dva nivoa, još jednom koristeći za njega opsesivni motiv kalvinovske priče u priči.

Naime, ostareli i obogaljeni književni recenzent Ogast Bril prekraćuje penzionersko-udovičke dane smišljajući priče koje bi mu pružile kakav-takav beg iz nevesele svakodnevice – bolesti, starosti, te života s razvedenom ćerkom i unukom koja oplakuje verenika nastradalog na nekom od iračkih ratišta.

Jedna od Ogastovih priča, najvoljenija zapravo, odnosi se na mlađanog mađioničara iz Kvinsa koji se jednog jutra, neznano kako, budi u rupi, i biva suočen sa zadatkom da završi u međuvremenu zahuktali rat između vašingtonske admistracije i saveznih država željnih nazavisnosti. Bačen u distopijski, irealni svet sa surovo realnim obrisima, on dobija zadatak da ubije čoveka koji je ovu priču i smislio – upravo Ogasta Brila, koji i na toj koti pripovesti suvereno povlači sve konce, stalnim prekrajanjem menjajući dramaturgiju samotnjačkih noći.

Sve ono najbolje što karakteriše Osterovu prozu (naravno, mereno po uzorku njegovih boljih dela) je na broju – preovlađujuća tuga, umetnost kao melem, lične istorije koje ipak uspevaju da ostave trag i na široj mapi sveta, slučajnosti koje to zapravo nikad nisu ni bile, krajnje subjektivan i višestruko filtriran doživljaj objektivnog vremena, kosmopolitizam, očaravajući svet kreativnosti, polemika sa stegama stvarnog.

Sve to ovog puta funkcioniše i odiše svežinom, a Oster uspelim Čovekom u mraku kao da ličnim primerom novog početka nastoji da dâ putokaz posrnuloj domovini, putokaz u pravcu nužnog a izvodljivog samoisceljenja.

Zoran Janković

25.11.08

Odnos fikcije spram angažmana, politike i dnevno gorućih pitanja u jednom književnom delu jedno je od najaktuelnijih pitanja svih vremena. Koliko je autor sposoban da spisateljskom veštinom i talentom nadvlada novinsku kolumnu polazeći upravo od nje, bilo da je u pitanju pojedinačna ili opšta priča.
Prevaga upliva aktuelnih tema ponekad je u vidljivoj srazmeri sa njihovom težinom i nagomilanošću u realnom svetu. Od 11. septembra mnogi zapadni pisci (spomenimo samo De Lilov novi roman Padač, posvećen u celosti ovom datumu) počinju da sve više ispoljavaju potrebu da i u okviru književnog dela iznesu sopstvene stavove i zabrinutost o promenama nastalim u donedavno spokojnim životima savremenika.
Nobelovac Džon Maksvel Kuci i amerikanac Pol Oster spadaju u autore koji su do skora svoja dela zasnivali gotovo isključivo na tradiciji i fikciji koja je bila posrednik u transpoziciji ljudskih dilema 20 veka. 21.vek ih je nagomilanom problematikom podstakao da jedan od svojih najizraženijih kvaliteta, umeće pripovedanja delimično preusmere na angažovaniji odnos. Što istovremeno ne znači da su pišući svoje nove romane izgubili veštinu posredovanja u trouglu čitalac-literatura-stvarnost.
" Oster je još u romanu Bruklinska revija ludosti, iskoračio iz sveta literature u politički aktivnog autora koji kroz svest svojih junaka provlači teme poput 11.septembra, Iraka, protivljenja Bušovoj vladavini... Novim romanom, Čovek u mraku, Oster spaja dva preovladjujuća diskursa prethodnih romana; metaprozni iz Putovanja u skriptorijum gde se junaci i pisac nalaze u istoj dimenziji, zamišljenom svetu pripovedanja u kome svaki potez pisca utiče na ponekad tragične i dramatične sudbine njegovih likova sa ojačalom angažovanom i političkom svešću pisca Bruklinske revije ludosti u kojoj junaci romana nedvosmisleno negativno komentarišu američku politiku predsednika Buša, sluteći u novom romanu jednu još zaoštreniju apokaliptičnu viziju jedne moguće Amerike."
Džon Maksvel Kuci je u svom doživljaju današnjeg sveta nešto umereniji, sveobuhvatniji pa možda čak i prijemčiviji, pre svega zato što Oster kao Amerikanac govori o onome što ga najviše boli i pritiska, o Americi, dok Kuci navodno knjigu piše za evropsko tržište, radnju romana smešta u Australiju ne krijući Južnoafričko porekla pa samim tim bira širi spektar tema za analizu. U neobično kompoziciono-strukturno zamišljenom romanu gde se prepliću esejistički diskurs sa glasovima dva lika – ostarelim piscem eseja koje u romanu čitamo i privlačnom, mladom ženom angažovanom da tekst eseja prekucava, Kuci iznosi svoje stavove na veliki broj aktuelnih tema današnjice: državno uređenje, pojmovi anarhije i demokratije, građanske slobode, lična etika i javni moral, a poseban naglasak se stavlja na kritiku makijavelizma i prevlasti takmičarskog duha nad saradnjom i uvažavanjem. Jedna vrsta Kucijevog intelektualnog aristokratizma koji se opire surovostima liberalnog kapitalizma, prefinjenost duha kao posledica istinskog humanizma i visokih etičkih načela u konačnom zbiru angažuju čitaoca više no Osterov gradjanski protest.
Ali je za savremenu književnost možda najbitnije pitanje: ulazimo li u fazu akutnog zaoštravanja odnosa izmedju pojedinca i pritiska sve problematičnije stvarnosti koja se onda sve transparentnije odražava na odluke autora da se fikcija delimično povuče pred potrebom da se u prozni uplete i prisustvo esejističkog diskursa? Jer ako je tako, onda se neminovno nameće zaključak da je blagostanju druge polovine 20.veka, kao i njenoj logičnoj posledici - artizmu postmoderne književne igre, već odavno odzvonilo i da će se literatura u rukama manje veštih pisaca no što su to Oster i Kuci, naći pred ozbiljnim problemima, ali svakako manjim od onih koje će ophrvati njene autore i poštovaoce.
Jasmina Vrbavac
Vavilon, 25.novembar 2008.

25.09.08 Vreme

Junaka novog Osterovog romana, kao i samog pisca, manje interesuje utopijsko-distopijska vizija, mnogo mu je važnije samo pričanje priče, i kao mogućnost spoznaje sveta i kao način da se prebrodi loša noć.

U Putovanjima u skriptorijum, prethodnom Osterovom romanu, gospodin Blenk, glavni protagonist, je pisac protiv kojeg su junaci njegovih knjiga "podigli mnoge tužbe". U Čoveku u mraku (izdavač: Geopoetika, prevela Ivana Đurić-Paunović), novom Osterovom romanu, opet se spominje gospodin Blenk. Nema to, međutim, puno veze sa onim tipom metafikcijske tehnike na kojoj su bazirana Putovanja u skriptorijum. Blenk je ovdje samo the usual suspect, usputni Osterov mig čitaocu i simbolična spojnica s romanom čija recepcija i nije bila sjajna. U različitim prikazima Putovanja u skriptorijum objavljenim širom svijeta, romanu je pripisivana "hladnoća". Hoću reći, roman su mnogi doživjeli kao pretjerano apstraktan, udaljen od stvarnog svijeta, skoro inflatorno autoreferentan. Makar mislim da takve zamjerke ne stoje (mene su se lično Putovanja u skriptorijum dojmila, i o tome sam već pisao na ovom mjestu, kao "Osterov poklon svojim najvećim fanovima, kao kad, recimo, neki kultni bend objavi limited edition antologijskog live albuma (...); kao neka vrsta mape Terrae Austeriane, borhesovske geografske karte koja je u isto vrijeme i replika odnosno maketa svijeta; a također i kao metafizički indeks imena, enciklopedija izmišljenih"), čini se da je Oster s Čovekom u mraku svjesno napisao potpuno različit roman od Putovanja u skriptorijum, a opet, u isto vrijeme, i roman koji zapravo počiva na vrlo sličnim premisama.

ALTERNATIVNA ISTORIJA: Narator i glavni protagonist, može se zapravo reći i naslovni junak, Čoveka u mraku je sedamdesetdvogodišnji književni kritičar Ogast Bril. Nakon saobraćajne nesreće koja ga je učinila invalidom, Bril živi sa kćerkom (četrdesetsedmogodišnjom Mirijam) i unukom (dvadesettrogodišnjom Katjom). Muči ga nesanica te ležeći u mraku u mislima sam sebi priča priče. Jedna od tih priča zauzima i veliki dio romana, a ta se priča, priča o Ovenu Briku, na ponešto skriptorijski način prepliće sa životom samog Brila. Pozivajući se polušaljivo na Đordana Bruna i njegovu viziju o beskrajnom broju svjetova, u Brilovoj se mašti dodiruju fikcija i stvarnost. Slično rukopisu koji čita Blenk u Putovanjima u skriptorijum, i priča koju si Bril priča alegorijski je politična. Radi se zapravo o svojevrsnoj alternativnoj istoriji Amerike sa apokaliptičnim elementima. U ovoj verziji istorije, nije bilo terorističkih napada jedanaestog septembra 2001. godine; ta se istorija od "realne" istorije počinje zapravo razlikovati u danima neposredno nakon američkih predsjedničkih izbora 2000. Evo, uostalom, kako je to ispričano u samom romanu: "Izbori 2000... odmah posle odluke Vrhovnog suda... protesti... neredi... u velikim gradovima... predlog da se ukine Izborni odbor... Kongres odbacuje predlog... novi predlog zakona... pod vođstvom gradonačelnika Njujorka i predsednika gradskih okruga... otcepljenje... ušlo u Statut 2003... napad Federalne vojske... Olbani, Bafalo, Sirakuz, Ročester.... Njujork Siti bombardovan, osamdeset hiljada mrtvih... ali pokret raste... 2004. Mejn, Nju Hempšajr, Vermont, Masačusets, Konektikat, Nju Džersi i Pensilvanija pridružuju se Njujorku u Nezavisnim Državama Amerike... kasnije te iste godine, Kalifornija, Oregon i Vošington otcepljuju i oformljuju sopstvenu republiku, Pacifiku... 2005. Ohajo, Mičigen, Ilinoj, Viskonsin i Minesota pridružuju se Nezavisnim Državama... Evropska unija priznaje postojanje nove države... uspostavljeni diplomatski odnosi... zatim s Meksikom... pa sa zemljama Centralne i Južne Amerike... sledi Rusija, onda Japan... U međuvremenu, borbe se nastavljaju, često veoma teške, broj žrtava se neprekidno penje... Federalisti ne poštuju rezoluciju Ujedinjenih nacija, ali do sada nije upotrebljeno nuklearno oružje koje bi uništilo sve, na obe strane... Spoljna politika: potpuno nemešanje u bilo šta.. Unutrašnja politika: univerzalno zdravstveno osiguranje, nema više nafte, nema automobila i aviona, četvorostruko povećanje plata učiteljima (da bi se najbolji studenti pridobili za posao), stroga kontrola naoružanja, besplatno školovanje i obuka za siromašne... još uvek sve u domenu fantastike, san o budućnosti, zato što rat još uvek traje, i još uvek je na snazi vanredno stanje."

PRAVA PRIČA: Brila (a i Ostera) ovdje manje interesira ova utopijsko-distopijska vizija, mnogo mu je važnije samo pričanje priče, i kao mogućnost spoznaje svijeta, i kao način da se prebrodi loša noć. Ono po čemu se Čovek u mraku prvenstveno razlikuje od svog prethodnika, međutim, jest prisustvo onoga što Džulijan Barnz (u Floberovom papagaju) naziva pravom pričom. U kontekstu cjeline romana, priča o Ovenu Briku funkcionira zapravo kao prolog i kao filter za pravu priču, priču o Ogastu Brilu, priču o stvarnosti. Tu priču najprije naslućujemo kroz povremene bljeskove koji prekidaju alternativnoistorijski narativ, no u posljednjoj trećini romana, nakon što ta dionica konačno završi, prava priča se ovaploćuje u pravom pričanju, u Ogastovoj dugoj noćnoj ispovijesti Katji, svojoj unuki. Na tim će stranicama ljubitelji Osterove proze, oni koji naročito vole Levijatana, recimo, ili Mesečevu palatu, prepoznati njegove literarne tikove, ključne pojmove njegovog svijeta: ljubav, koincidencije, književnost, muziku.

Narator je (kao i u mnogim ranijim Osterovim romanima) čovjek iz književnog svijeta pa će tu biti i crtica iz književnog života, anegdota, malih esejističkih digresija (ovdje naročito na temu filma) te onih karakteristično osterovskih "istinitih priča iz života", priča koje djeluje nevjerovatno, no desile su se. U pravoj priči nema, naravno, drugog američkog građanskog rata, ali ima rata u Iraku, a Bril na jednom mjestu čak i govori "kako bi Buša trebalo baciti u zatvor – zajedno sa Čejnijem, Ramsfeldom i čitavom tom bandom fašističkih protuva".

SVITANJE: Čovek u mraku spada među mračnije Osterove romane. Bolest, rat i nesreća sve vrijeme lebde u pozadini kao jahači apokalipse koji su oblikovali Brilov život te živote njegove kćeri i unuke. Ipak, Čovek u mraku završava svitanjem. Priča je ispričana, bilo je (možda) i malo sna, svjetlo ulazi kroz prozor, čovjek (više) ne leži u mraku. A kao lajtmotiv romana provlači se stih danas zaboravljene pjesnikinje Rouz Hotorn, kćerke jednog od najvažnijih američkih pisaca devetnaestog stoljeća i (što je ovdje važnije) jednog od najvažnijih Osterovih preteča (u borhesovskom smislu) – Natanijela Hotorna. Tim stihom, kao posljednjim akordom, roman i završava: I dok svet čudnoliki dalje hodi. Pet se puta ovaj stih ponavlja u romanu. Rat se nastavlja, a svet čudnoliki dalje hodi; ljudi umiru, a svet čudnoliki dalje hodi; priče se pričaju, a svet čudnoliki dalje hodi; sve prolazi, a svet čudnoliki dalje hodi; kao kod Andrića na kraju Proklete avlije: ničeg nema, a svet čudnoliki dalje hodi.

U toj je čudnolikosti, i u značenju i u form(ulacij)i, tajna Osterovog književnog svijeta.

Muharem Bazdulj