Dr Vlajko Palavestra (1927-1993) rodio se u građanskoj porodici u Sarajevu, gde je završio osnovnu i srednju školu. Slavističke i jugoslavističke studije završio je na Zagrebačkom Sveučilištu, a doktorirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu 1965. godine. Vlajko Palavestra ulazi u red najznačajnijih istraživača usmenog stvaralaštva i organizatora etnološkog i folklorističkog rada u Bosni i Hercegovini i svojim ukupnim radom zauzima značajno mesto u srpskoj etnologiji i folkloristici druge polovine dvadesetog veka.Rezultate istraživanja publikovao je najviše u Glasniku Zemaljskog muzeja, ali i u drugim časopisima. Učestvovao je na više naučnih skupova u zemlji i inostranstvu (Nemačka, Danska, Mađarska, Engleska, SAD...).Rukovodio je ekipnim etnološko-folklorističkim istraživanjima u: Žepi, Lištici, Derventi, Gornjoj Sani, Drežnici, Roškom polju i Seonici. Zajedno sa dr Zdravkom Kajmakovićem bio je odgovorni istraživač na multidisciplinarnom naučnoistraživačkom projektu "Gornje Podrinje u doba Kosača" (1973-1979). Bio je jedan od rukovodilaca međunarodnog arheološkog naučno-istraživačkog projekta "Trebišnjica" (1967-1969). Kao koordinator rukovodio je izradom Izvedbenog projekta DC XIII-1 (segment etnologija) koji je sadržavao program etnoloških istraživanja u Bosni i Hercegovini do 2000 godine. U okviru tog projekta bio je odgovorni istraživač naučnog programa "Karakteristike tradicijske kulture s obzirom na društveno-ekonomske promjene na selu u Bosni i Hercegovini". Sva ta istraživanja su rezultirala obiljem građe koja je pohranjivana u dokumentaciju Muzeja, a rezultati su delimično publikovani. Pored naučnoistraživačkog rada rukovodio je Odjeljenjem za etnologiju (1965-1970) i bio član uredništva Glasnika Zemaljskog muzeja, sveska za etnologiju od 1962. godine, a odgovorni urednik od 1965 do 1982. godine.
03.07.04 Politika
Na sreću nauke
Vlajko Palavestra: “Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine”
Objavljivanje svoje knjige „Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine” dr Vlajko Palavestra, naučni savetnik u Zemaljskom muzeju, nažalost, nije dočekao. U ratom zahvaćenom Sarajevu, 1993. izneverilo ga je njegovo veliko srce.
Knjigu je zamislio kao spoj teorijske uvodne studije i Zbornika predanja, posle koga slede komentari, internacionalni indeksi motiva, izvori i literatura, spisak kazivača i sakupljača, rečnik turcizama i manje poznatih reči, registri. Uoči rata 1992. završen rukopis, predat u štampu, nestao je bez traga. Ostala je samo uvodna studija, objavljena godinu dana ranije. Na sreću nauke, nedavno je pronađena kopija celog rukopisa. Tako se pred nama našlo autorovo životno delo.
Kritički komentari
Koliko je veliki posao u ovoj knjizi uradio, može se videti iz samo kratkog pregleda sintetičkih naslova koje je dao poglavljima Zbornika predanja:
I - Doba divova; II - Vladari i junaci; III - Tvrđave, naselja i građevine; IV- Osvajanja, ratni pohodi i opsade; V - Islamizacija i privilegije; VI - Kmetovi i gospodari; VII - Nasilja, zulumćari i moćnici; VIII - Otpori vlastima; IX - Katastrofe; X - Historijsko-religijska predanja.
Knjiga predstavlja jedinstven poduhvat, ne samo u našoj sredini. Ona je prvi obimni kritički zbornik predanja koje je na celom terenu Bosne i Hercegovine u periodu od 1947. do 1987. Vlajko Palavestra, uglavnom, beležio sam. Njegovim zapisima (preko sto dvadeset primera) treba dodati pedesetak predanja koje su zabeležili drugi saradnici Instituta za folklor. Ostali deo građe, počev od druge polovine devetnaestog veka, preuzet je iz časopisa i drugih publikacija.
Sam Zbornik sadrži tri stotine dvadeset četiri predanja. Njihov broj je, međutim, bar trostruko veći, jer se na skoro dve stotine stranica kritičkih komentara, pored obaveštenja o zapisu, navode i analiziraju njegove objavljene i rukopisne varijante, uz bogatu literaturu o dosadašnjim proučavanjima, raspravlja o rasprostranjenosti i poreklu motiva, ukazuje na mogućnu istorijsku podlogu, daje pregled relevantnih istorijskih, kulturno-istorijskih i geografskih datosti. To su, zapravo, komparativne studije koje prate proces stvaranja predanja i slojevitost njihovih funkcija.
Tako, na primer, oblikovanje predanja o hercegu Šćepanu i njegovom sinu Palavestra prati od stvarnog istorijskog događaja iz sredine 15. veka, prema kome je herceg Šćepan preoteo devojku svome sinu Vladislavu, preko beleške u Kraljevstvu Slovena Mavra Orbina, objavljenom 1601. godine, zatim dela turskog hroničara i putopisca Evlije Čelebije iz 1663, putopisa ruskog slaviste Aleksandra Giljferdinga iz 19. veka, kazivanja iz Hercegovine iz 1897. godine - sve do niza varijanata predanja zabeleženih tokom 20. veka.
Proveravanje iskaza
Stalno imajući na umu istorijske podatke o vladavini hercega Stjepana, njegove odnose sa Dubrovnikom, poturčivanje najmlađeg hercegovog sina Stjepana - Ahmeta, Vlajko Palavestra istražuje deistorizaciju lika, mešanje identiteta sinova, unošenje internacionalnih motiva, da bi otkrio logiku pripovedačkog postupka u korelaciji istorijskih činjenica, realnosti i mašte.
Ta tanana sprega dolazi do izražaja i proveravanjem iskaza predanja pomoću arheoloških iskopavanja. U primarnoj etapi, predanja služe u arheološkim traganjima kao putokaz koji se pokazao valjanim, da bi se u povratnoj sprezi oslikala „verodostojnost” datih predanja. Da navedemo samo jedan primer. Zahvaljujući lokalnom predanju o Milošu Obiliću koji je „preko crkve koplje prebacivao”, crkvica je pronađena. Kako je tzv. „verodostojnost” jedna od žanrovskih osobenosti usmenih predanja, o kojoj je u nauci najviše raspravljano, počevši od uverenja romantičarske škole da se pojam verodostojnosti poklapa sa pojmom istorijske istine, do potpune sumnje u zasnovanost predanja na istorijskim činjenicama - smireni, multidisciplinarni Palavestrin prilaz došao je kao pravo rešenje. Otkrio je da se u istorijskim predanjima može naći „realno jezgro” uslovne istine, na koju se nadgrađuju motivi, mitološke predstave i verovanja iz tradicionalne usmene baštine.
Njegovo duboko poznavanje sižejno-tematske građe, ali i sveukupne kulturno-istorijske pozadine jednog od najsloženijih civilizacijskih područja Evrope, njegov izuzetan smisao da sasluša kazivače svih staleža i svih konfesija i da terensko iskustvo poveže sa svojim bogatim, svestranim obrazovanjem (jer Vlajko Palavestra je po obrazovanju bio slavista i jugoslavista, znalac stranih jezika i srednjovekovne literature, a po vokaciji ne samo folklorist već i antropolog, arheolog, istoričar, crtač, snimatelj) - učinilo je da stvori delo od međunarodnog značaja, a u nas jedinstveno.
Nada MILOŠEVIĆ-ĐORĐEVIĆ
