Pesma u prozi ili prozaida

01.01.13 Književna istorija

Bojana Stojanović Pantović autor je prve naučne studije Pesma u prozi ili prozaida na srpskom jeziku o kontroverznom žanru pesme u prozi ili prozaida. To je značajan korak za našu teorijsku misao, ali i za detektovanje ovog ambivalentnog rubnog žanra u srpskoj književnosti. Pre ove studije Bojana Stojanović Pantović priredila je prvu antologiju srpskih pesama u prozi Srpske prozaide (2001), gde je pratila tradiciju i začetke ovog žanra kod nas u poslednjih 160 godina. Sada je u biblioteci „Pojmovnik” u Službenom glasniku objavljena studija Pesma u prozi ili prozaida pokazujući i izborom edicije da je reč o naučnoj monografiji koja obuhvata sintetičko teorijsko tumačenje pojma pesme u prozi, a potom i analitičke priloge o ovom spornom žanru u našoj književnosti. Pesma u prozi ili prozaida predstavlja teorijsku i hermeneutičku studiju koja ima dvostruk doprinos: teorijski i književnoistorijski.
Knjiga Pesma u prozi ili prozaida Bojane Stojanović Pantović podeljena je na dva dela. Prvi, pod naslovom „Istorijske i teorijske kontroverze pojma”, predstavlja veoma uputan pregled teorijskih saznanja o žanru pesme u prozi najpre uopšteno u nauci o književnosti, a potom se iznose tumačenja i nove relevantne studije o ovom terminu u francuskoj, anglo-američkoj, nemačkoj, ruskoj i drugim slovenskim književnostima. Za sve nas koji se bavimo najviše tumačenjem poezije, a veoma često se suočavamo sa problemom nedostatka novih teorijskih studija, knjiga Bojane Stojanović Pantović donosi obilje nove literature na izvornim jezicima, engleskom, francuskom, nemačkom i ruskom. S druge strane, ovakav pregled saznanja podeljen je po govornim područjima i nacionalnim književnostima, pa dodatno pokazuje i svu složenost pesme u prozi kao graničnog, hibridnog žanra. Između prvog poglavlja, posvećenog istorijskim i teorijskim kontroverzama pojma, i dva kraća teksta na kraju knjige stoji drugo veoma značajno poglavlje posvećeno tumačenju pesme u prozi u srpskoj književnosti. Poglavlje „Pesma u prozi u srpskoj književnosti” donosi istorijski pregled i analizu pesama u prozi, od Vase Živkovića, Zmaja, Laze Kostića i Kodera preko Crnjanskog, Andrića, nadrealista do savremenih autora. Poseban značaj za stručne čitaoce ima bibliografija i pored registra imena vrlo važan predmetni registar. Ukratko, ovakav pristup jednom još uvek i u svetskim razmerama nedovoljno proučenom žanru, kao što je pesma u prozi, pokazuje kako je moguće pripremiti dobro strukturiranu knjigu koja je, istovremeno, teorijski i analitički korisna.
U prvom poglavlju studije „Istorijske i teorijske kontroverze” Bojana Stojanović Pantović profesorski iskusno polazi od porekla i poetike oblika pesme u prozi. Tako se već na prvim stranicama čitalac suočava s ambivalentnim određenjem pesme u prozi u poslednja dva veka u svetskoj nauci o književnosti. Time se naše nedovoljno znanje o ovom graničnom žanru dodatno podriva, ali nas i motiviše da otkrivamo uzroke dvostrukosti tog književnog roda. Autorka nas upućuje u poreklo pesme u prozi koje se nalazi u francuskoj književnosti, ali upozorava i na neophodnost komparativnih tumačenja ovog pojma u pojedinim nacionalnim književnostima. Pesma u prozi za francusku književnost je jedno, a za rusku ili nemačku nešto sasvim drugo. To će tek otežati naše i autorkino određivanje teorijskih principa po kojima ćemo u srpskoj književnosti utvrditi šta je pesma u prozi, njene poetičke odlike i tanku granicu koja je deli od lirskog i epskog roda. Kako Stojanović Pantović primećuje, u poslednjim decenijama najveći razvoj istraživanja posvećenih pesmi u prozi nalazi se u engleskoj i američkoj književnosti, gde izlazi i nekoliko časopisa posvećenih ovom žanru.
Analizom geneze pesme u prozi Stojanović Pantović tvrdi da je u dijahronijskom pogledu prisutna od romatizma preko simbolizma i transformisanja tokom 20. veka: „Njena nasleđa su heterogena i mogu se pronaći jednako u biblijskim spisima (versetu i paraboli), kao i u pojedinim neevropskim tradicijama (arapskoj, egipatskoj, persijskoj, japanskoj, kineskoj), preko zapadnoevropskog srednjeg veka, renesanse i prosvetiteljstva, kada se urušava sistem normativnih poetika.” (Stojanović Pantović 2012: 9). Veoma je zanimljivo da autorka poreklo pesme u prozi u srpskoj književnosti nalazi u srednjem veku, kao i u sistemu pesničkih i proznih vrsta koje su nastale po modelu vizantijskih žanrova. U evropskoj književnosti pred(romatičarska) epoha je, prema Stojanović Pantović, ključna za formiranje pesme u prozi i to u delima Tomasa de Kvinsija Ispovesti jednog uživaoca opijuma, de Gerenov Kentaur i Bahantkinja, fragmenti Novalisovog romana Hajnrih fon Oftenerdingen, neki tekstovi Helderlina, Vilijama Vordsvorta, Vilijama Blejka, Kolridža, E. A. Poa i V. R. Emersona. Razvoj pesme u prozi vezan je za proces oslobađanja vezanog stiha i afirmaciju slobodnog, kao i za pojavu antinarativne, lirizovane proze. Stojanović Pantović zaključuje: „Pesma u prozi se stoga ne može razumeti kao nekakva prelazna, eksperimentalna forma kojoj pribegavaju manje daroviti pesnici ili prozaisti, već kao svojevrsni protejski oblik koji zavisno od epohe, kulturno-ideološke paradigme, pravca i pokreta, autora i njenog mesta u pojedinom opusu – čitaoca uvek stavlja pred svojevrsnu zagonetku čitanja.” (Stojanović Pantović 2012: 13) Autorka glavne osobine sintetički prikazuje kao kratak sastav, fragment ili mikrocelinu koja je najbliža ritmičkoj prozi, a osnovni izraz nije stih, već iskaz ili rečenica. Na tematskom nivou pesma u prozi je bliža lirici jer je ispovedna, meditativna, ljubavna, molitveno-religiozna i deskriptivna. Upotrebom retoričkih figura, lajtmotiva, tropa, izražene muzikalnosti, ritma, strofa i odlomaka pesma u prozi približava se lirici, a dužina se određuje sa jednom do dve stranice. Od epohe moderne književnosti, pa sve do postmodernizma u pesmi u prozi insistira se na autorefleksivnosti kao ključnom kriterijumu. Tako se pesma u prozi i danas, prema Stojanović Pantović, određuje kao mesto ukrštaja poetskih i proznih konvencija, načina organizovanja zvuka, ritma, tema, motiva, vizuelnog i grafičkog iskaza. U pojedinačnim potpoglavljima posvećenim pojedinim nacionalnim književnostima autorka je pratila procese preobražaja forme kroz epohe, pravce, kao i mesto pesme u prozi u opusima pojedinih autora.
U francuskoj književnosti autorka tumači vrlo nadahnuto Bodlerov Pariski splin kao poduhvat konstituisanja žanra pesme u prozi pokazujući da time nastavlja delatnost E. A. Poa i najavljuje razvoj istog oblika u delu Malarmea i Remboa. Muzikalizacija proznog izraza dovodi, smatra Stojanović Pantović, do modernog romana u delu Romena Rolana, Virdžinije Vulf, Marsela Prusta, Tomasa Mana i našeg Miloša Crnjanskog. Diskurs pesme u prozi u francuskoj književnosti otkriće se i u postsimbolizmu, a posebno u vreme kubizma, preko dadaizma i nadrealizma i u radu multimedijalnog umetnika Maksa Žakoba. Angloamerička tradicija je mnogo heterogenija i sa manjim obimom istraživanja jer još uvek ne postoje antologijski korpusi tekstova, a istraživanja su aktivnija tek poslednjih desetak godina. Stojanović Pantović se u ovom poglavlju oslanja na istraživanja Niki Santili pokazujući da se eklatantni primeri ovog žanra nalaze u delima Blejka, Kolridža, O. Vajlda i Beketovih tekstova na engleskom jeziku. U nemačkoj književnosti, kao i u britanskoj još uvek ne postoje antologije pesama u prozi, ali je značaj ovog žanra vidljiv u modernizaciji proze, fragmentaciji i modifikaciji proznih tekstova. Autorka ističe poeziju Georga Trakla i prozu Franca Kafke kao primere razvoja pesme u prozi u nemačkoj književnosti. Ruska književnost je veoma dugo pesmu u prozi smatrala marginalnim žanrom, da bi preko proze Turgenjeva ipak unela značajan udeo lirizacije u prozne tekstove. Fedor Sologub, Valerin Brjusov, Konstantin Baljmont i Andrej Beli, smatra Stojanović Pantović, ogledali su se u žanru pesme u prozi, pored svega zbog prevoda Pariskog splina i uticaja Bodlera. Autorka na kraju ovog pregleda i kroz nacionalne književnosti, pozivajući se na Hiraide Takaši, zaključuje da pesma u prozi „reprezentuje čitavu istoriju lingvističkog i književnog razvoja pojedine literature”.

U drugom poglavlju „Pesma u prozi u srpskoj književnosti” Stojanović Pantović veoma suvereno vlada opštim korpusom ovog žanra u našoj literaturi, pa su tako i njene analize koherentne i istovremeno sinhronijskog i dijahronijskog tipa. Kako smo već pomenuli, autorka je sastavila obimnu antologiju Srpske prozaide i sada se u ovoj studiji taj rad pokazao kao prva značajna i bazična faza na osnovu koje su produbljena istraživanja i analize pesama u prozi. Stojanović Pantović ističe specifičnost srpske književnosti u pogledu prozaida jer su ovaj žanr negovali i pesnici i prozni pisci, pa je uticao na modernizaciju pojedinih epoha, pravaca i opusa pisaca. Korene pesme u prozi autorka nalazi vrlo široko u srednjovekovnoj nestihovanoj poeziji, ali i u besedama, zapisima, plačevima, poslanicama, memoarima, putopisima i stilu pleteniju sloves. Ovako široko poimanje lirizacije proznih tekstova i prozaizacije poetskih tekstova značajno pomera naša dosadašnja saznanja o pesmi u prozi i njenom značaju za razvoj jedne književnosti. Ipak, prve „estetski relevantne” tekstove koje autorka smatra pesmama u prozi nalazi kod Vase Živkovića, Zmaja, Laze Kostića i Kodera. U epohi moderne Stojanović Pantović otkriva ključni trenutak kada se afirmiše pesma u prozi i tu poseban značaj pripisuje Srpskom književnom glasniku i njegovim urednicima, koji su tada uticali na mladog Dučića, Luja Vojnovića, Petra Kočića, Milutina Uskokovića i Ranka Mladenovića. U srpskoj književnosti Stojanović Pantović definiše oprečnu poziciju pesme u prozi koja se razvija u vreme vladavine vezanog stiha: „To podrazumeva njenu medijalnu poziciju između slobodnog stiha s jedne strane i fragmentarizovane lirske prozne mikroceline koju reprezentuje crtica. Ona je kratki prozni žanr koja je po svojim morfološkim svojstvima najbliža pesmi u prozi: usredsređivanje na određeno stanje, a ne radnju, odsustvo klasične fabularizacije, lirizacija, deskripcija i naracija sa simboličkim, sugestivnim učinkom, mnogo veća uloga čitaoca, itd.” (Stojanović Pantović 2012: 85–86). U periodu ekspresionizma autorka nalazi pesme u prozi kod Miloša Crnjanskog, Isidore Sekulić, Stanislava Vinavera i Ive Andrića. Sklonost ovom rubnom žanru u ekspresionizmu je logična jer je pomeranje granica žanrova, kao i formiranje hibridnih žanrova bilo jedno od osnovnih načela u tom periodu u našoj književnosti. U odeljku posvećenom ekspresionizmu Stojanović Pantović se pojavljuje opet kao vrstan tumač pojedinih tekstova navedenih pesnika, jer autorka ukršta vrsno poznavanje ekspresionizma i teorijskih osnova pesme u prozi.
Nadrealisti u srpskoj književnosti pokazuju interesovanje za pesmu u prozi i uvode „antinarativni i antideskriptivni tip prozaide”. Autorka otkriva da je „sintagmatskim povezivanjem jezičkih fragmenata, iskaza, delova iskaza i sintagmi” došlo do formiranja fantastično-grotesknog diskursa koji je proizveo destrukciju žanrovskih konvencija i sintaksičkih celina u tekstu. U tom periodu ističe se Javna ptica Milana Dedinca, „Otvorenih očiju” Moni de Bulija i tekstovi Dragana Aleksića. Srpska pesma u prozi u periodu nadrealizma je fluidna i formalno-semantički otvorena, zaključuje autorka. Posleratni period obeležava poezija Vaska Pope i Miodraga Pavlovića, u kojoj autorka vidi osnove pesme u prozi. Kod Pope već u Kori, a kod Pavlovića u pesmama nastalim osamdesetih godina, dok će se u zbirci Linija magle (2001) Stevana Raičkovića pojaviti veoma uspeli autopoetički oblici pesama u prozi. Sklonost ka prozaizaciji poezije otkriva se i u Snevniku Ljubomira Simovića, Malim esejima Aleksandra Ristovića i Duši sećanja Aleka Vukadinovića. U savremenoj književnosti Stojanović Pantović vidi nastavljače pesme u prozi kod brojnih pisaca: „Danila Kiša, Srbe Mitrovića, Dobroslava Smiljanića, Ivana Rastegorca, Branislava Veljkovića, Mirjane Stefanović, Judite Šlago, Nebojše Vasovića, Slavoljuba Markovića, Nikole Vujičića, Dubravke Đurić, Divne Vuksanović i drugih”. (Stojanović Pantović 2012:121)

Na kraju studije Pesma u prozi ili prozaida Bojana Stojanović Pantović u dva kraća teksta pravi otklon od varijacija na temu odnosa pesme u prozi i lirike, pa se ukazuje na značaj ovog žanra koji funkcioniše i kao manja celina unutar većih proznih dela navodeći primer romana Autobiografija odlazećeg Dragutina Ilića ili u još eklatantnijem primeru Opsade crkve Svetog Spasa Gorana Petrovića. U poslednjem kraćem tekstu „Aksiološke napomene o pesmi u prozi” autorka zaključuje da se danas ovaj žanr može smatrati „nekom vrstom esencijalne mikroceline ili diskursa”. S druge strane, takva mikrocelina ili diskurs može biti deo bilo kog žanra ili roda, kontekst ciklusa ili zbirke i time se otvara još šire polje razumevanja pesme u prozi koja ponovo razmiče granice sada ne više između lirskog i epskog, već i između drugih literarnih i umetničkih oblika savremenog sveta.
Pesma u prozi ili prozaida Bojane Stojanović Pantović predstavlja veoma važan naučni doprinos teorijskoj svesti o pesmi u prozi, ali njen domet se još bolje uočava u književno- istorijskom preseku i obeležavanju važnih ostvarenja ovog žanra u evropskoj i srpskoj književnosti.
Svetlana Šeatović Dimitrijević