O glumcu sa lutkom

01.01.21

Teatron

Nešto veoma staro, veoma novo, nešto pomalo zaboravljeno a prisutno, prati nas kroz čitanje ove knjige i otvara se povremeno u umu kao paunov rep razvijen u mnogo slojeva i mnogo boja. Jedan stari, igrovni, nikada sasvim raspakovan oblik pozorišnog izraza kroz igru lutke, čini da se u susretu sa ovom temom ponovo setimo nekih slojeva umetnosti i stvaralačkog izraza koji ne mogu da se odvoje od tema detinjstva, odnosa identiteta lutke i njenog glumca, zatim šetnje do fokalnih tačaka istorije pozorišta, pitanja simbolizacije lutke i njenog učešća u konkretnom trenutku u kome se životi lutaka, glumaca, publike i kulturne klime vremena nalaze prepleteni.
Marijana Petrović se decenijama pojavljuje kao stvaralac u okviru pozorišta, a ovaj put kao autor sa retkom, slobodno se može reći, zanemarenom temom stvaralačkog odnosa između glumca i lutke. Autorki bi bilo daleko jednostavnije, a pred javnošću bezbednije, da se odredila i fokusirala na objekat, na primer, samo na lutku, ili scenografiju, na vizuelni, zanatski ili zabavljački zadatak lutkarske pozorišne umetnosti. Bio bi to lakši put u polje koje je jasno omeđeno. Ali, Marijana Petrović je aktivni umetnik i u ovoj knjizi je birala teži put.
U svojoj knjizi ona ne ide prečicom već iz osovine umetničkog govora, iz šire težišne tačke lutkarske umetnosti u kojoj suština nije pojavni objekat, ispoljeno delo, nego ona fina i teško uhvatljiva relacija, međuprostor igre, procesni odnos između kreatorove ideje i ispoljavanja dela animacijom materijala. Izabran je teži put za praćenje, izazovniji, put koji zahteva prisutnog čitaoca. Autorka dakle, kao znalac, kao ljubopitljiva publika, kao stvaralac, profesionalac, entuzijasta, posreduje manje poznate ili manje zavodljive oblike umetničkog delovanja i hrabro sledi suštinu. Čitamo knjigu zajedno sa njom, uplićemo se u neka ustalasana vremena, lutke oživljavaju u našoj mašti, formira se slika, scena, u određenom vremenu, mi smo čitalac-kreator-publika, nižu se argumenti koji dodaju dubini ove teme.
Osnovni i najveći deo teksta prati delo i aktivnosti Sergeja Obrascova, a takođe i ideje i koncepte Stanislavskog, Mejerholjda, Klajsta, Grotovskog, Mihaila Čehova, Milana Čečuka, Borislava Mrkšića i mnogih drugih. U razvojnoj liniji umetničkog stvaranja Obrascova, odslikava se zanimljiva umetničko-društvena eksperimentacija, ali isto tako sagledava se i vreme koje je takvu eksperimentaciju tražilo i dozvolilo, Sovjetski Savez u periodu neposredno posle Oktobarske revolucije, pa do smrti autora devedesetih godina dvadesetog veka.
Pored toga, u drugoj celini pod nazivom O radu glumca sa lutkom u savremenom lutkarskom pozorištu slede poglavlja koja su konkretnije vezana za postavku i rešenje glumac – lutka odnosa, u okviru koga se posebni odeljci bave odnosom mašta-realitet, pozama i prostorima, veštinom ruku, distantno – prisutnim stavom glumca. U nastavku su poglavlja kao što su Umetnost lutkarske animacije ili komplikovana jednostavnost, Realizacija prividnog života, Ritam, disanje, glas, govor, Misliti telom, Energija, Pažnja, Koncentracija i distanciranje i na kraju, ni malo slučajno, Disciplina i etika. Na prvi pogled može da deluje kao da se nude konkretni saveti za rad glumca sa lutkom (ima i toga), ali ovi segmenti knjige predstavljaju promišljanja ovih tema, držanje ključnih pitanja otvorenim, obogaćenim, ostavlja se široka paleta potencijala.
Iako je i sama autor-umetnik-praktičar-aktivista u ovoj oblasti i dobro je poznata našoj javnosti, Marijana Petrović bira, produbljuje i sa poštovanjem nastavlja misli drugih učitelja. Čitalac koji je poznaje i poštuje njen rad može da je ohrabri u produžetku ovakvog duhovnog zahvata u mnogim oblicima, kroz pisanu reč kao i kroz akciju umetnosti animacije materijala.
Knjiga kombinuje skup modaliteta pozorište – gluma – lutka spektakl, a takođe i odnose između tradicionalnog i institucionalnog, konkretnog i vanvremenskog, slikovnog i apstraktnog jezika.
Sa psihološke tačke posmatranja je posebno zanimljivo pitanje identiteta glumca: ko sam ja iza lutke? Lutkarsko pozorište je stari oblik izraza, ali ono čini se, danas trpi viši stepen potiska i nestajanja u odnosu na standardne modalitete. Sigurno je jedan od krupnih razloga taj što identitet glumca ostaje sakriven iza lutke – „Glumačka, odnosno ljudska taština je najveća opasnost za lutku“ – govori knjiga. Stvaralac koji pokreće lutku i daje joj energiju svojim disanjem, ne samo da nije primetan, nego je i cilj da ostane takav. Egzistencija lutke na sceni uslovljena je „nestankom“ glumca iza (ispod ili iznad) nje. Geštalt škola u psihologiji nam je pokazala da opažanje ima samo jedan fokus, jedan objekat u jedinici vremena, sve ostalo je periferija. Ovde, uloga glumca sa lutkom je da postane periferija kako bi fokus predao lutki. Ovo je nezavidan položaj sa aspekta lične promocije i sticanja slave, ali koji podrazumeva dublji sloj udvajanja identiteta na ego glumca i angažovani„ego“ lutke.„To je i najteže u procesu animacije neprestano sputavanje, podređivanje svoje ličnosti i tela u korist lika i lutke, da bi se ona afirmisala kao protagonista scenske radnje, što ličnija, jedinstvenija“ – citat iz teksta. Ovaj podređeni identitet, vizuelno-mehanička povučenost glumca i mnogostruko izmenjen angažman u odnosu na standardnu glumu, čini temu glumca sa lutkom još dubljom i važnijom, još ranjivijom pod pritiskom brutalnog vizuelno-potrošačkog tržišta, još dirljivije ljudskom, humanom, skoro anahronom. Ovaj glas Marijane Petrović, glumca sa lutkom, ovo osveženje koje odoleva masovnom obezličenju, odnos lutka–posmatrač (igračka–dete) i fizički dodir koji je tako važan, a čiju važnost ne vidimo uvek, dakle, ovaj autorkin poduhvat, je dobar i značajan glas u korist razvojnog pozorišta. Kako se nagoveštava, tek u dinamičnom polju „između“, u tom polju „kao da“, otvara se osetljiv potencijal za umetničku akciju. To polje je uvek u pokretu i teško uhvatljivo psihologiji i naukama o umetnosti, ali baš to čini suštinu kreativnog čina.
Uključuje se tu i naše detinjstvo uz ovu knjigu – čitanje i zamišljanje prizora koje nikada nismo videli. Tu je smešten glumac iza lutke, ne vidi se uvek ali tu je, prisutan je kao razvojno delovanje pozorišta koje se pojavljuje uvek nekako tamo gde su ljudi/ deca otvorenog uma, događaji i vremena tamo gde se odigrava život.
Bojana Škorc

20.10.20 Danas

„Malo pozorište Duško Radović“ pored predstava sa lutkama i bez njih za decu svih uzrasta i za mlade, kao i za one koji više to odavno nisu, u ovom kovidom usporenom vremenu obnavlja svoju uspavanu izdavačku delatnost.
Ako zanemarimo nekoliko publikacija monografskog karaktera povodom godišnjica rada pozorišta, od pojave zbirke pozorišnih kritika Brane Kravljanca Od igre do mišljenja iz 1984. ovo je prva knjiga sa njegovim prepoznatljivim logotipom udruženim sa Čigoja štampom.
Sergej Obrascov je napisao Glumca sa lutkom da bi drugima ukazao na poteškoće u lutkarskom radu, a uspeo je na temeljima sistema Stanislavskog da „dopuni“ postojeću teoriju i metodologiju lutkarskog pozorišta.
Uz detaljne opise svojih uspeha i neuspeha, tačnije probleme, ali i zadovoljstva koja je imao u radu sa lutkom, preneo je svoja dragocena iskustva i znanje o umeću lutkarstva, u nadi da će koristiti drugima koji se bave lutkom.
Marijana Petrović se pojavljuje sa knjigom O glumcu sa lutkom da bi, na osnovi relevantnih teorija, revalorizovala rad glumca sa lutkom, kome još uvek nije posvećeno dovoljno pažnje u teoretskim radovima.
Namera ove knjige je da se glumac sa lutkom (kojeg često pogrešno nazivamo lutkar ili animator, mada je ispravnije glumac-animator) izvuče u prvi plan.
O fenomenu lutke je dosta rečeno, kako u domaćoj tako i u svetskoj literaturi. Većina takvih radova bazirana je na uopštenim razmišljanjima o lutkarskom pozorištu posmatranom sa strane, ili na „poetskim“ i estetičkim razmatranjima teoritičara i reditelja o njegovim osobenostima i problemima.
Ovo je „pogled iznutra“, iz srži problema – sa scene – jedne „glumice sa lutkom“ koja piše na osnovu svog glumačko-animatorskog iskustva i rada na predstavama sa lutkama različitih tehnika, a ne samo iz svog teatrološkog ili gledalačkog iskustva. Ona proverava, raspravlja ili opovrgava utvrđene stvavove i predlaže nov način razmišljanja o svojoj temi.
Praktičar i teoretičar, baš kao i Sergej Obrascov, kome je, sa razlogom, posvetila prvi deo knjige O glumcu sa lutkom.
Poštujući hronološki pristup, čitaoca upoznaje sa njegovim detinjstvom i prvim koracima u Muzičkom studiju MHAT-a; od prvog susreta sa lutkom do osnivanja moskovskog Državnog centralnog pozorišta lutaka.
Govori o njegovim gostovanjima u inostranstvu od kojih su najinteresantnije predstavljeni Obrascovljevi susreti sa čehoslovačkim lutkarstvom i Jevrejskim pozorištem u Njujorku.
Posebnim poglavljem je predstavljeno njegovo iskustvo solističkih programa na estradi, tačnije, njegove „romanse sa lutkama“.
Nime, on je utemeljio parodijsko-satirični žanr minijature i romanse u lutkarstvu.
Obrascovljevi solistički estradni programi su bili u službi političke agitacije (kao „Hitler“ i „Musolini“) koji su otvorili su put političkom angažmanu lutke, naravno bez agitacije, ali sa kritičkim osvrtom pod plaštom satire na društvenu stvarnost i njene tvorce.
Takođe je predstavila sve njegove značne autorske radove, posebno inspirativnu knjigu Glumac sa lutkom.
Ipak najvrednijim se pokazuju njena razmišljanja o glumčevoj animaciji lutke koja su izložena u drugom delu ove knjige pod naslovom „O radu glumca u lutkarskom pozorištu“.
Već je u predgovoru naglasila razliku između tehnike animacije i umetnosti iste: „Termin umetnost animacije je glumačka sposobnost (moć) oživljavanja bilo kog materijala (lutke, predmeta, maske), a tehnika animacije je način pokretanja tih materijala“, da bi se posvetila samo zahtevnijem pojmu koji od ljudskog pokretanja bilo kakvog scenskog materijala, uz „proizvodnju“ emocija i misli, dakle, uz učešče čitavog tela, objedinjuje materijalno i nematerijalno i čini da takav rad postane pozorišna umetnost.
Preko teorijske misli Stanislavskog, Klajsta, Grotovskog i Mihaila Čehova, ali i stavova Milana Čečuka, Borislava Mrkšića i drugih, Marijana Petrović razvija svoja razmišljanja o veštini vladanja telom glumca-animatora, tehnici disanja, pa i dijapazonu njegovih glasovnih mogućnosti. Sa pravom, jer animacija lutke treba da proizađe iz glumačkih impulsa animatora.
Kada se sa lutkom nađe na sceni lutkarskog prostora, on mora da rešava istovremeno: „Mizanscen lutke, koji režira reditelj i mizanscena koji postavljaju sami glumci: sopstvenog tela i međupartnerski mizanscen.“
Niko pre Marijane Petrović „glumice sa lutkom“ nije razmišljao ovim takvim „paralelnim svetovima“, niti je pisao o problemu međupartnerskog mizanscena, jer su svi posmatrali celinu predstave, ne fokusirajući se na glumca-animatora, već samo na efekte njegovog rada.
O ozbiljnosti pristupu glumcu sa lutkom govore i sami naslovi poglavlja „Umetnost animacije ili komplikovana jednostavnost“, „Misliti telom“, „Energija“, „Koncentracija i distanciranje“, „Disciplina i etika“…
Marijana Petrović je sasvim uspela da nam predstavi na 220 strana Obrascova kao značajnog lutkarskog umetnika koji je „uvođenjem sistema Stanislavskog na lutkarsku scenu i iza nje Š…Ć dokazao da lutkarstvo ne zaostaje za razvojem dramskog pozorišta“, a još značajnije je što je „glumica sa lutkom“ dokazala da umetnost animacije zahteva kompletnijeg i osposobljenijeg glumca od običnog „živog“ glumca, kao i da je kreativni glumac-animator potrebniji pozorištu od kreativnog glumca.
Ova knjiga je neophodna pozorišnim delatnicima, naročito glumcima, kao i profesorima i studentima umetničkih akademija, dok će je, siguran sam, sa velikim interesovanjem čitati tvorci budućih lutkarskih predstava.

Sava Anđelković